پیر دانا

پیر دانا یا همان پیر فرزانه در بحث کهن الگویی در ادبیات مطرح می شود که طی آن شاعران و نویسندگان بسته به سبک و روش خود آن را به صورت نمادین در آثار خود متجلی می سازند. پیر دانا یکی از مهمترن کهن الگوها در ادبیات فارسی و برخی ادبیات های دیگر پویا در جهان می باشد. پیر فرزانه وظیفه هدایت کهن الگوی قهرمان را بر عهده دارد.

به طور مثال در مکتب تصوف این پیر دانا چهره پیر طریقت را به خود می گیرد که موظف است قهرمان راه طریقت که سالک نامیده می شود را ارشاد و راهنمایی کند و در تمامی مراحل دشوار سیر و سلوک می بایست در کنار قهرمان بایستد تا در نهایت بتواند با تربیت معنوی و اصلاح هواهای نفسانی وی، رهرو راه را به سرمنزل مقصود برساند.

پیر دانا در آثار عرفانی شیخ بهاءالدین سهروردی(شیخ اشراق)

همان طور که گفته شد پیر دانا یکی از مهمترین کهن الگوهای ادبیات فارسی ست که در آثار شعرا و نویسندگان مختلف به صورت های مختلف متجلی می شود. به طور مثال در آثار شیخ بهاء الدین سهرورودی معروف به شیخ اشراق، پیردانا به صورت یک حکیم دردکشیده تجلی می یابد و محور اصلی پند و اندرزهای شیخ اشراق در آثاری چون «عثل سرخ، آواز پر جبرئیل و رساله الطیر» را تشکیل می دهد. دراین آثار از صفاتی چون «نخست فرزند آفرینش، سپید نورانی و دیرینه سال سرخ روی» برای توصیف پیر دانا استفاده شده است که در عوالمی رمز آلود مانند «صحرای معرفت، کوه قاف و عالم مثال» حضور می یابد.

در تمامی این آثار پیر فرزانه در سفر معنوی سالک از خاک تا افلاک همراه اوست و در مراحل دشوار سلوک دست او را می گیرد. پیر دانا در آثار سهروردی شخصیتی فرهمند با کشش بالای روحانی ست که رهرو راه را به خود جذب می کند و وی را وادار می کند که در راه سلوک قدم بگذارد و در روشنایی شناخت و معرفت تاریکی های راه را پشت سر بگذارد.

نقد کهن الگویی، یک نقد روانشناختی

در شناخت کهن الگوهای ادبیات فارسی، نقد کهن الگویی آثار ادبی که در حقیقت یک نقد روانشناختی به شمار می رود در دهه های اخیر همانند مطالعات بین رشته ای دیگر رونق و رواج یافته است. در این نقد مفاهیم و تصاویر کهن الگویی در ضمیر انسان به بررسی گرفته شده تاکید می شود که پیام و احساسات شاعر یا نویسنده یک پیام جهانی ست. از سویی هم چون یکی از ارکان ماندگاری و جاودانگی یک اثر در ادبیات فارسی استفاده از آموزه های پندگونه و اخلاقی، شرخ و بیان اندیشه های تربیتی، فلسفی و عبرت آموز می باشد، نقد کهن الگویی آثار در مشرق زمین ارزش بالایی دارد.

پیر دانا در اسکندر نامه نظامی

در اسکندرنامه نظامی، پیر دانا به اسکندر که همان قهرمان داستان نظامی ست کمک می کند تا به حد یک انسان آرمانی رشد و تعالی پیدا کند. قهرمان داستان به مدد ارشاد و راهنمایی پیرخردمند هرلحظه در فرآیند فردیت به کمال خود اضافه می کند. حکیم نظامی در اسکندرنامه اندیشه ها، اصول اعتقادی، اخلاقی و فلسفی خود را بیان کرده و ارزشمندترین مفاهیم انسان دوستانه خود را در اشعار خود از زبان پیر دانا به رخ می کشد.

سیر و سلوک بدون پیر  دانا امکان پذیر نیست

عشق به ذات حق در عرفان همان تجلی روح الهی در وجود یک انسان کامل است؛ در عرفان روح انسان همواره در حال حرکت به سوی حق است که در آخرین مرحله به سلوک(فنا) می رسد و به حقیقتی خداوندگونه همانند سی مرغ عطار نیشابوری و دیگر سالکان به منزل مقصود رسیده در آثار عرفانی دیگر نویسندگان و شاعران دست می یابد. پیر دانا در آثار برخی از شاعران و نویسندگان غیر فارسی،همان پدر، مرشد یا شیخ در آثار عرفانی فارسی ست که بصیرت، روشنگری و تیزبینی خاص خود انسان ها و سالکان را به طور عام به تهذیب نفس و حفظ اخلاقیات فرا می خواند. پیر دانا به انسان کامل و پیر و مراد در عرفان و فلسفه شباهت دارد. خرد و مظاهر آن همواره در روح ادبیات مشرق زمین به کار رفته است و در این میان رسیدن به سر منزل مقصود در عرفان بدون یک راهنما که همان پیر دانا می باشد امکان پذیر نیست.

پیر دانا در شعر حافظ

حافظ از جمله شعرای سرشناس فارسی ست که به استفاده از خردورزی و دانایی در آثار خود تاکید فراوان دارد و از دسته عارفان اندیشمندی ست که به طور خاص از دانایی و ارشادات پیر دانا برای رسیدن به سرمنزل مقصود بهره جسته است. حافظ پیر دانا را شرط رسیدن به هدف نهایی سیر و سلوک می داند و معتقد است بدون همراهی پیر خردمند که همان راه بلد راه است نمی توان از مراحل سخت و پرمخاطره راه سیر و سلوک عبور کرد و به هدف رسید. «پیر مغان» در آثار و اشعار حافظ همان راه آشنایی است که سالک را به مقصد می رساند. خرد و دانشی که در آثار حافظ دیده می شود یک دانش متعالی و سرشار از جاودانگی است.

حافظ از غرور و تکبر اهل علم و عمل نکردن آنان به علم خود گلایه دارد و عشق را در مقابل آن قرار می دهد. پیر مغان حافظ که همان کهن الگوی پیر دانا می باشد، دارای قدمتی ازلی ست که ریشه در اعماق ضمیر ناخودآگاه انسان دارد. پیر مغان در پیچ و خم های طریقت سلوک دست سالک را می گیرد و به رستگاری می رساند، درخطرات به کمک قهرمان راه سیر و سلوک می شتابد و از صفاتی نیک همچون عیب پوشی و صداقت برخوردار است. «جام جهان بین، شراب، باده، عشق، پیرگلرنگ، خضر و آینه جام» در اثار حافظ همان کارکرد پیر مغان را دارند. پیر مغان حافظ را می توان با فرشته راهنمای سهروردی قابل تطبیق دانست.

 به عبارت دیگر می توان گفت که چهره پیر دانا سمبل دنیای معنوی و روحانی انسان است و به عنوان یک کهن الگوی در بدبختی ها و مشکلات راهنمای انسان می باشد. پیر دانا در برخی از آثار شعرا و نویسندگان فارسی در نقش یک واعظ و آموزگار ظاهر و در برخی دیگر «پیر روحانی، پیر مسافر و جوانمرد خردمند» خوانده می شود.