ابن شهر آشوب کیست؟

در این مقاله از اطلس پلاس همراه ما باشید با معرفی فقیه، مفسّر، محدّث و عالم برجسته شیعی در قرن ششم هجری به نام محمد بن علی ابن شهر آشوب.

درباره ابن شهرآشوب چه می دانیم؟

زمان تولد این عالم برجسته را سال ۴۸۸ یا ۴۸۹ هجری قمری و محل تولد ایشان را بغداد و یا ساری ذکر کرده اند، برخی ایشان را اصالتا اهل ساری استان مازندران ایران دانسته‌ و گفته‌اند ولادت وی در مازندران بوده است؛ اما برخی نیز معتقدند که ولادتش در بغداد بوده است.

اجداد و پدر ابن شهر آشوب از عالمان بزرگ و جلیل القدری بودند که از شاگردان ممتاز شیخ طوسی به شمار می رفتند. در مورد خاندان ایشان گفته شده که همگی از فقها و محدثینی بودند که در ضبط و نقل و ثبت اخبار اهل البیت علیهم السلام تلاش و همت فراوان داشتند.

«ابو عبدالله محمد بن علی بن شهر آشوب سروی مازندرانی» معروف به رشیدالدین در چنین خانواده نورانی و متدینی رشد نمو نمود بطوریکه در سن ۸ دسالگی توانست حافظ کل قرآن کریم گردد و لقب حافظ را دریافت نمود. شرایطی که ابن شهر آشوب در آن رشد و تعالی یافته بود، موجب شد که میل و خواست و عطش او برای تحصیل بیشتر معارف دینی بیشتر و بیشتر شود و به همین سبب به شهرهای مختلفی از جمله مازندران و مشهد و سوریه و… سفر کرد و در طی این سفرها تواسنت از معارف ناب الهی و اهل البیت علیهم السلام بهره مند شود. گفته می شود ایشان در علوم فراوانی از جمله تفسیر، حدیث، فقه، اصول، قرائت، ادبیات عرب، شعر و غیره، به نهایت اعلای کمال رسید و مجتهدی مسلّم و عالمی ذوفنون گشت .

طبق آنچه مورخان نوشته اند ایشان به دنبال اختلاف نظر و درگیری با حاکم مازنران راهی بغداد می شود و در همان جا به وعظ و منبر و تدریس علوم و معارف اهل بیت مشغول می گردد و در این امر آنقدر نامی و بلندآوازه می شود که خلیفه وقت بغداد به ایشان خلعت می پوشاند.

پس از مدتی اقامت و تدریس در بغداد به حله رهسپار می شود و در این سفر گفته شده است که ابن ا دریس حلی و ابن بطریق از ایشان استماع روایت کرده اند.

طبق گواهی تاریخ نویسان ابن شهر آشوب در سال ۵۷۳ق به حلب رفت. گفتنی است که حلب در آن زمان پایگاه حمدانیان و پناهگاه شیعیان بود. و به همین سبب وی تا آخر عمر در حلب ماند.

تاریخ وفات ایشان را شب جمعه ۲۲ شعبان سال ۵۸۸ هجری قمری در شهر حلب ذکر کرده اند و نیز گفته شده است که روی کوه معروف جبل جوشن به حاک سپرده شده است.

البته در شهر بابل نیز بقعه ای به نام بقعه ملا محمد ابن شهر آشوب وجود دارد و مشهور است اما در اینکه این بقعه متعلق به این عالم برجسته باشد تردید وجود دارد دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استارآباد» (جلد چهارم) در این خصوص چنین نوشته است:

«مسلما این مقبره مرقد شیخ رشیدالدین ابوجعفر محمدبن علی بن شهر آشوب السروی نیست که از فحول و علما قرن ششم و اهل ساری بوده و در زمان المتقی (۵۵۵ – ۵۳۰) در بغداد بر منبر می‌رفت، زیرا وی به حلب مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آنجا بود و در شعبان سال ۵۷۹ رخت به سرای باقی کشید و همانجا در دامنه کوه جوشن در مشهد محسن السقط بن حسین بن علی به خاک سپرده شد.»
همچنین گفته شده که شاید این مقبره مرقد پدر ایشان باشد که نامش علی بود و پسر شهر آشوب بود، و یا می تواند مربوط به شخص دیگری از مردان این خاندان باشد که معروف به شهر آشوب یا ابن شهر آشوب بوده‌اند.

شهرت ابن شهر آشوب

ابن شهر آشوب را فردی عالم، فاضل، ثقه، محدث، عالم به رجال و روایات، ادیب، شاعری می دانند که که با وجود کثرت و زیادی تألیفات و آثار گرانسنگ، خطیبی بی همتا و واعظی پر آوازه بوده که از وعظ و خطابه نیز به عنوان وسیله ای برای تبلیغ معارف اهل بیت علیهم السلام قرار داده و مجالس وعظ وی بسیار مورد توجه بوده است

«شیخ حرّ عاملی» در مورد این دانشمند شیعی می نویسد:

«رشید الدین محمد بن علی ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، عالم، فاضل، ثقه، محدث و محقق، عارف به رجال و اخبار، ادیب، شاعر و جامع همه نیکوییها بود.»

علامه «میرزا حسین نوری» در «مستدرک» نیز در توصیف ابن شهرآشوب می نویسد:

«فخر شیعه و تاج شریعت، افضل الاوائل و دریای متلاطم ژرف بی پایان، زنده کننده آثار مناقب و فضائل (اهل بیت عصمت و طهارت) رشد المله و الدین، شمس الاسلام و المسلمین، ابو عبدالله محمد بن علی بن شهرآشوب بن ابی نصر بن ابی الجیش سَروی مازندرانی، فقیه، محدث، مفسر، محقق، ادیب عالیقدر و جامع متون فضائل، صاحب کتاب «مناقب» که از نفایس کتب امامیه است… .»

«سلاح الدین صَفَدی» از عالمان اهل سنت می نویسد:

«محمد ابن شهر آشوب، ابوجعفر سَروی مازندرانی، رشید الدین شیعی» از رؤسای شیعه است، در زمانی که هشت سال داشت، بیش تر قرآن را از بر کرد. او در اصول شیعه به حد نهایی رسید، و از شهرها و کشورها برای اخذ علم به سویش می شتافتند. وی در علوم قرآن و مشکلات حدیث و لغت و نحو و وعظ در منبر، در زمان «المقتصیء خلیفه عباسی [بر همه] تقدم داشت.»

آثار و تألیفات

ابن شهر آشوب در معالم العلماء که یکی از کتب تألیفی اش می باشد آثار خود را به این صورت نام برده است: مناقب آل ابى طالب, مثالب النواصب, المخزون والمکنون فى عیون الفنون, [اعلام] الطرائق فى الحدود و الحقائق, مائدهالفائده, المثال فى الأمثال, معالم العلماء, الأسباب والنزول على مذهب آل الرسول, الحاوى, متشابه القرآن, الأوصاف, المنهاج.

از تمام آثار و تألیفاتی که این مفسر نام برده است تنها کتاب های متشابه القرآن و المناقب وئ معالم العلماء بر جای ماده است البته علامه مجلسی در ذکر مصادر و منابع بحارالانوار مضاف بر این سه عنوان، کتاب دیگری را نیز به نام بیان التنزیل به ابن شهرآشوب نسبت داده است.

شیخ آقابزرگ تهرانى به استناد معالم العلماء و برخى از اجازات ابن شهر آشوب ـ که در ریاض العلماء ـ آمده, نام تفسیر ابن شهرآشوب را متشابه القرآن و مااختلف العلماء فیه من الآیات ذکر کرده است و درباره آن مى گوید: «کتاب شگفتى است که نشانگر دانش گسترده نویسنده است.»

گفتنی است که این کتاب با مقدمه علامه شهرستانى در سال ۱۳۶۷ق در تهران به چاپ رسیده است و همچنینی برای دومین بار در سال ۱۳۶۹ق به کوشش آقاى حسن مصطفوى و با نام متشابهات القرآن و مختلفه انتشار یافته است.

ابن شهر آشوب در مقدمه تفسیر به انگیزه خود از نگارش کتاب مى پردازد و مى نویسد:
«از من درخواست کتابى کردید در بیان مشکلات آیات متشابه و آن چه از حکم آیات که دانشمندان در آن اختلاف دارند. به جان خود سوگند این تحقیق, دریایى ژرف است, و در این زمینه تقریباً مطلبى وجود ندارد جز عباراتى در کتاب هاى متکلمان بزرگ یا نکاتى در برخى تفاسیر محققان عدل گرا. و این کمتر در اختیار طالبان است.
پس من به رغم پریشانى فکر و تنگى سینه و آشفتگى دل و سختى سفر و نبود کتاب به درخواست شما پاسخ دادم. [و این کتاب را نوشتم]. مطالب کتاب برخى نگارش ابتدایى است. و برخى بازنویسى نوشته هاى پیشین و برخى نیز تحقیق مطالب پریشان گذشته است»