جزیه چیست؟

جزیه یک نوع مالیات اسلامى است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است. نخستین جزیه در اسلام همزمان با نزول آیه ۲۹ سوره توبه در سال هشتم و یا نهم هجری دریافت شد. در این آیه خداوند می فرماید:

قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَلَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّى یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ

با کسانى از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمى ‏آورند و آنچه را خدا و فرستاده‏ اش حرام گردانیده‏ اند حرام نمى دارند و متدین به دین حق نمى‏ گردند کارزار کنید تا با [کمال]خوارى به دست ‏خود جزیه دهند

سوره توبه / آیه ۲۹

معنای لغوی جزیه

برخی معتقدند که حزیه لغت معرب است و ریشه عربی نداشته و اصلش گِزیت‌ است فارسی‌ بوده به‌ معنای‌ مالیات ‌ و خراج ‌آمده است چرا که در زمان ساسانی و زمان انوشیروان آنان جزیه را قرار دادند بر ایرانیان و در واقع مالیات سرانه ای بوده که برای جنگ جمع می کرده اند و سپس این کلمه از ایران به حیره شهری که تقریبا در محل نجف فعلی بوده است رفته و پس از آ« به سایر جزیره العرب منتقل شده و استعمال پیدا کرده است برخی دیگر نیز معتقدند که هرچند کلمه حزیه با گزیت و گزیه شبیه و خیلی نزدیک است ولی لغتی است عربی که از ماده جزا گرفته شده و به معنای کفایت کردن یا پاداش دادن می باشد و در نهایت برخی می گویند که این کلمه مأخوذ از ریشه‌ای‌ آرامی‌ یا سریانی‌ می باشد.

معنای اصطلاحی

در فقه اسلامی از جزیه در باب جهاد سخن به میان آمده است و به مالیاتى گفته مى‌شود که دولت اسلامى از اهل کتاب دریافت می کرده است و در قبال آن اقامت آنان در بلاد اسلامی همراه با مصونیت از تعرض دیگران به آنان، بوده است.

قبل از اسلام

همانطور که بالاتر اشاره کردیم بحث جزیه از قبل از اسلام مطرح بوده است و طبق برخی اقوال نخستین کسی که جزیه گرفت انوشیروان پادشاه ساسانی بود که از همه کسانی که بیشتر از ۲۰ سال و کمتر از ۵۰ سال داشتند و جزو کارکنان حکومتی نیز نبودند مالیات سرانه اخذ می کرده است. و دلیل اصلی این مالیات را نیز چنین عنوان داشته اند که دفاع از موجودیت و استقلال و امنیت یک کشور وظیفه همه افرادی است که اهل آن کشور هستند بنابراین اگر کسانی به این امر مهم مشغول شوند و عده ای دیگر به خاطر مشاغل و کسب و کار و یا هر دلیل دیگری نتوانند در صف سربازان تآمین امنیت باشند وظیفه گروه دوم این است که هزینه این جنگجویان که حافظان امنیت هستند را به صورت یک مالیات سرانه در سال پردازند.

و اینکه میانگین سنی برای جزیه دهندگان یعنی بین بیست تا پنجاه سال به خوبی مطلب فوق را تأیید می کند چرا که در این گروه سنی افراد قدرت حمل اسلحه و شرکت در حفظ امنیت و استقلال مرزهای کشور را داشته اند که بخاطر اشتغال و کسب و کار به جای آن مالیات می پردازند.

همچنین باز در تأیید دلیل فوق میتوان بیان داشت که در اسلام جزیه بر مسلمانان لازم نیست زیرا جهاد بر آنان واجب است و در هنگامی که نیاز به حضور افراد مسلمان در برابر دشمن و خاطر حفظ امنیت کشور باشد باید در میدان نبرد حاضر باشند ولی اقلیت های مذهبی و اهل کتاب از جهاد معاف هستند و جهاد بر آنان واجب نیست پس باید مالیات یا جزیه بپردازند تا از این طریق بتوانند سهمی در حفظ امنیت کشوری که در آن به آسودگی و آرامش خیال زندگی می کنند داشته باشند.

پس جزیه تنها یک کمک مالی است که اهل کتاب در برابر مسولیتی که مسلمانان در رابطه با تأمین امنیت جان و مال آنها دارند پرداخت می گردد و آنان با پرداخت مبلغ ناچیزی در سال از تمامی مزایایی که حکومت اسلامی دارد استفاده خواهند کرد و با مسلمانان در برخورداری از امنیت برابر می شوند در حالی که در متن حوادث و خطرات قرار ندارند. در تأیید این مطلب می توان به عهدنامه هایی اشاره کرد که در دوران حکومت اسلامی میان مسلمانان و اهل کتاب منعقد می شده است و در آن به صراحت این موضوع آمده است که اهل کتاب موظف اند جزیه بدهند و در مقابل مسلمانان موظف به تأمین امنیت آنان در برابر دشمنان حتی دشمنان خارجی خواهند بود. در ادامه به یکی از این عهدنامه ها میان خالد بن ولید و مسیحیان اطراف فرات اشاره می شود

«هذا کتاب من خالد بن ولید لصلوبا ابن نسطونا و قومه، انى عاهدتکم على الجزیه و المنعه، فلک الذمه و المنعه، و ما منعناکم فلنا الجزیه و الا فلا، کتب سنه اثنتى عشره فى صفر»
«این نامه اى است از خالد بن ولید به صلوبا بزرگ مسیحیان و جمعیتش، من با شما پیمان مى بندم بر جزیه و دفاع، و در برابر آن شما در حمایت ما قرار دارید و ما دام که ما از شما حمایت مى کنیم، حق گرفتن جزیه داریم، و الا حقى نخواهیم داشت، این عهدنامه در سال دوازده هجرى در ماه صفر نوشته شد»

چرا در عصر حاضر جزیه گرفته نمی شود؟

طبق برخی گزارش های تاریخی از سال ۱۲۹۹ گرفتن جزیه از زردشتیان با وساطت سفرای فرانسه و انگلیس و نیز تلاش های امام جمعه وقت کرمان و به دستور ناصرالدین شاه معلق شد و پس از دوره مشروطه نیز به تدریح گرفتن جزیه از مسیحیان و یهودیان نیز لغو شد و به موجب بندهای هفتم و دهم مادّه دوم قانون مالیاتهای مستقیم (مصوب ۱۳۱۲ش)، همه معابد و مراکز خیریه مسلمانان و غیرمسلمانان و نیز انجمنهای اقلیتهای رسمی از پرداخت مالیات معاف شدند.

گفتنی است که در دیگر کشورهای اسلامی نیز، از اقلیت‌های‌ دینی‌ که‌ تابعیت ‌ کشور اسلامی‌ را دارند، جزیه‌ گرفته‌ نمی‌شود و بر طبق‌ قوانین‌ موضوعه این‌ کشورها، آنها مشمول‌ تمامی‌ وظایف‌ و مسئولیت‌های‌ افراد ملت‌ هستند (مانند خدمت‌ نظام‌ وظیفه‌ و قوانین‌ مالیاتی‌) و وظایف‌ مشترکی‌ با مسلمانان‌ دارند.