توریه چیست و چه فرقی با دروغ دارد؟

برای اینکه بدانیم توریه چیست ابتدا باید معنای این واژه مورد بررسی قرار گیرد، توریه (بر وزن توصیه) به سخنى گفته مى شود که شنونده از آن چیزى مى فهمد و گوینده از آن چیز دیگرى را اراده مى کند، یا به تعبیر دیگر سخنى است دو پهلو، که هر دو معنى را دارد، و افرادى که مقید به پرهیز از دروغ هستند گاه به آن متوسل مى شوند، تا هم دروغ نگفته باشند و هم شنونده از اسرار آنها آگاه نشود.

معنای لغوی توریه چیست

توریه، لغت عربی از ماده «وری»، مصدر باب تفعیل، در اصل به معنای «ستر» و «پوشاندن» است. وقتی در مورد «خبر» به کار می‌رود، به معنای «پوشاندن حقیقت خبری و اظهار غیر آن است. به طوری که، حقیقت را وراء و پشت خود قرار دهد تا آشکار نباشد». به عبارت دیگر، «توریه آن است که لفظی به کار ببری که ظاهر در معنایی است ولی خود، معنایی دیگر از آن اراده بکنی که آن لفظ شامل آن نیز می‌شود، لکن آن معنا خلاف ظاهر لفظ است»

پس «توریه» یعنی پنهان داشتن مقصود اصلی خود از طریق به کار بردن کلامی که معنای ظاهری‌اش خلاف معنای اراده شده متکلم است. برخی توریه را دروغ می‌دانند. بنابراین، به کار بردن آن را تنها در مواردی که دروغ جایز است، مجاز می‌شمارند.

آیا توریه همان دروغ است؟

قبل از دانستن این مطلب که حکم توریه چیست و آیا توریه نیز دروغ به شمار می رود یا نه بهتر است بدانیم که در این باره اقوال و نظرات گوناگونی وجود دارد.

اما به طور کلی می توان سه دیدگاه را در این باره بررسی کرد:

الف: عده اى در پاسخ به این سوال که توریه چیست معتقدند توریه اصلا دروغ نیست، و لذا گفته اند: « باید در موارد ضرورت چنان سخن بگوید که از دروغ خارج گردد ».

طرفداران این قول چنین استدلال مى کنند که : مقیاس در راست و دروغ ، منظور گوینده است ، بنابراین اگر مراد گوینده صحیح باشد کلام « صادق » خواهد بود اگرچه مخاطب چیز دیگرى از آن بفهمد ، زیرا اشتباه او در فهم مراد گوینده تأثیرى در صدق و کذب کلام ندارد.

ب: بعضى دیگر مانند مرحوم محقق قمى (رحمه الله) معتقدند که توریه نوعی دروغ است ، زیرا معیار و میزان در صدق و کذب ، ظاهر کلام است نه مراد و مقصود گوینده.

ج: از کلمات بعضى دیگر ـ مانند غزالى ـ برمى آید که توریه مصداق کذب است ولى میزان قبح و فساد آن از کذب معمولى کمتر مى باشد.

برای مطالعه بیشتر می توانید به کتب:اخلاق در قرآن ج ۳، و نیز زندگی در پرتو اخلاق (آیت الله مکارم شیرازى) مراجعه فرمائید.

پس اگر توریه دورغ نباشد که خب در مواقع ضرورت از آن استفاده می شود ولی اگر توریه را نیز نوعی دروغ بدانیم، باز هم در شرع اسلام مواقعی هست که انسان مجبور به کتمان واقعیت یا گفتن سخنان کذب می شود.

دروغ در چه مواقعی مجاز است؟

پس از آنکه نظر اهل لغت را درباره اینکه توریه چیست دانستیم به این پرسش می رسیم که در چه مواقعی از توریه استفاده کنیم؟ اما از آنجایی که برخی توریه را نیز نوعی دروغ می دانند بهتر است بدانیم که در برخی موقعیت ها دین دروغ را جایز شمرده است.

در شرع اسلام دروغ حرام و از بزرگترین گناهان به شمار می رود. کسی که با دروغ همراه می شود از جرگه اهل ایمان خارج می شود، حضرت امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند: انسان هیچ گاه طعم ایمان را نمى چشد تا دروغ را ترک گوید خواه شوخى باشد یا جدى»

اما گاهی انسان در موقعیتی قرار می گیرد که اگر راست مطلبی را عنوان کند خودش یا کسان دیگر متحمل ضرر می شود و اگر دروغ بکوید به گناه کبیره دچار شده است.

مواردی که در دین از زشتی دروغ استثناء شده اند، عمدتاً عبارتند از:

• دروغ براى اصلاح ذات البین؛
• دروغ براى اغفال دشمن در میدان جنگ؛
• دروغ در مقام تقیّه؛
• دروغ براى دفع شرّ ظالمان؛
• در تمام مواردى که جان و ناموس انسان به خطر مى افتد و براى نجات از خطر راهى جز توسل به دروغ نیست.

تمام موارد را مى توان در یک قاعده کلى خلاصه کرد و آن این که هدف هاى مهمترى به خطر بیفتد و براى دفع آن خطرات، توسل به دروغ ضرورت داشته باشد، و به تعبیر دیگر تمام این موارد مشمول قاعده اهم و مهم است که این اهم و مهم را باید با معیارهای الهی تشخیص دهیم.

نابراین دروغ مصلحتی تنها در صورتی جایز است که موضوع بسیار با اهمیتی مانند: حفظ جان مؤمن، حفظ آبروی مؤمن، دفع فتنه و فساد و دفع ضرر بدنی و مالی در برابر ظالم یا اصلاح بین دو نفر باشد. در چنین مواردی دروغ مجاز شمرده شده است، و این استثناها که توسط دین بیان شده اند، مورد پذیرش عقل نیز می باشند. چون عقل نیز اهم و مهم را می فهمد.

البته در همین موارد نیز بهتر است توریه کند (یعنی مطلب را به گونه ‏ای بیان کند که آن امر مهم تحقق یابد و دروغ نیز نگفته باشد). مشهور در میان فقهاى ما این است که در مواردى که دروغ بخاطر ضرورتى تجویز مى شود از « توریه » باید استفاده کرد و تا توریه ممکن است نباید دروغ صریح گفت.

نمونه هایی از توریه

حال که می دانیم توریه چیست و چه حکمی دارد مثال هاى زیر نیز مى تواند معنای توریه را کاملا روشن کند:

۱ـ کسى از دیگرى سؤال مى کند آیا این کار خلاف را تو کرده اى؟ او در جواب مى گوید استغفراللّه پناه به خدا مى برم (شنونده از این سخن نفى آن کار را مى فهمد در حالى که گوینده منظورش استغفار از عمل خلافى بوده است که انجام داده است).

۲ـ کسى از دیگرى سؤال مى کند فلان کس نزد تو از من بدگویى کرد، او مى گوید: مگر چنین چیزى ممکن است (شنونده از این جواب نفى آن کلام را مى فهمد، در حالى که منظور گوینده از آن کلام تنها یک استفهام بود).

۳ـ کسى در خانه دیگرى مى آید و مى گوید: فلان کس خانه است؟ او اشاره به پشت در خانه مى کند مى گوید اینجا نیست (شنونده تصوّر مى کند در خانه نیست، در حالى که گوینده منظورش پشت در خانه بوده است).

۴ـ از یکى از دانشمندان سؤال کردند، جانشین بلافصل پیامبر(صلى الله علیه وآله) که بود؟ او که در شرائطى بود که نمى بایست عقیده خود را صریحاً بیان کند در جواب گفت: «مَنْ بِنْتُهُ فِى بَیْتِهِ; آن کس که دخترش در خانه او بود» (شنونده چنین فکر مى کرد که منظورش این است کسى که دخترش در خانه پیامبر(صلى الله علیه وآله) بود یعنى ابوبکر) ولى منظور گوینده این بود آن کسى که دختر پیامبر(صلى الله علیه وآله) فاطمه زهرا(علیها السلام) در خانه او بود، یعنى على(علیه السلام).

۵ـ در داستان سعید بن جبیر و حجاج مى خوانیم هنگامى که حجاج از او سؤالاتى کرد، مى خواست بهانه اى براى قتل او بتراشد، پرسید تو مرا چگونه آدمى مى دانى؟ گفت: انت عادل (عادل در لغت عرب دو معنى دارد یکى به معنى عدالت پیشه و دیگر به معنى شخص کافر است که عدیل و شریک براى خدا قائل است، همان گونه که قرآن مى گوید: «ثُمَ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ; کافران براى پروردگار خود، شریک و شبیه قرار مى دهند».