سوموگی چیست؟

پدیده سوموگی (Somogyi effect) که در افراد مبتلا به دیابت رخ می دهد، به بالارفتن بیش از اندازه قند خون گفته می شود که در واکنش به پایین آمدن قند خون، روی می دهد. این پدیده که «سوموگی برگشتی مزمن» (Chronic Somogyi rebound) نیز خوانده می شود به شکل وسیعی از سوی اشخاص مبتلا به دیابت گزارش شده است. با این حال به سبب کافی نبود شواهد علمی برای اثبات تجربی آن، پدیده سوموگی همچنان در میان پزشکان موضوعی بحث‌ برانگیز است. بر اساس بررسی های صورت گرفته اشخاص مبتلا به دیابت نوع یک بیشتر از مبتلایان به دیابت نوع دو با اثرات این پدیده درگیر بوده اند.

پدیده سوموگی چیست؟

براساس تحقیقات یک دانشمند مجارستانی به نام «مایکل سوموگی» (Michael Somogyi)، اثر سوموگی واکنش دفاعی بدن انسان به پایین بودن قند خون در یک مدت زمان طولانی می باشد. استفاده از انسولین (Insulin) با دوز بالا پیش از خواب می تواند یکی از علل اصلی بروز این پدیده در بدن انسان باشد.

زمانی که انسولین موجب کاهش «گلوکز» (Glucose) در خون می شود، «هیپوگلیسمی» (Hypoglycemia) ایجاد می گردد. هیپوگلیسمی بدن انسان را متأثر از خود می کند و موجب آزاد شدن هورمون های استرس «اپی نفرین» یا «آدرنالین» (Adrenaline) و «کورتیزول» (Cortisol)، «هورمون رشد» (Growth hormone) و هورمون «گلوکاگون» (Glucagon) «غدد دورن ریز» (Endocrine gland) می گردد.

هورمون گلوکاگون موجب می گردد که کبد انسان «گلیکوژن» (Glycogen) را به گلوکز تبدیل نماید. این امر می تواند مقدار گلوکز در خون را به مقدار زیادی افزایش دهد. همچنین هورمون استرس با کاهش مقدار سلول های پاسخ دهنده به انسولین موجب افزایش قند خون می گردد. به این وضعیت «مقاومت به انسولین» (Insulin resistance) گفته می شود.

اختلاف آرا میان دانشمندان

اثر سوموگی به شکل گسترده ای از سوی پزشکان در بین اشخاص مبتلا به دیابت (Diabetes) مشاهده می گردد، با این حال شواهد علمی اندکی برای تأیید این نظریه وجود دارد.

برای مثال، نتایج یک تحقیق کوچک مشخص کرد که «هیپرگلیسمی» (Hyperglycemia) بعد از بیداری به احتمال زیاد نتیجه مصرف ناکافی انسولین پیش از خوابیدن می باشد. پژوهشگران همچنین متوجه شدند که شرکت کنندگان در این تحقیق که ظاهراً دارای «هیپرگلیسمی برگشتی» (rebound hyperglycemia) بودند، سطح هورمون های کورتیزول، رشد و یا گلوکاگون آن ها بیشتر از سایرین نبود.

پژوهشی دیگر نیز که در سال ۲۰۰۷ میلادی روی هشتاد و هشت شخص مبتلا به دیابت نوع یک با استفاده از نظارت مداوم روی گلوکز انجام شد، مشخص کرد اشخاصی که پس از بیدار شدن از خواب تحت تأثیر هیپرگلیسمی قرار نگرفتند، شب هنگام هیپوگلیسمی را تجربه نکردند. در واقع اثر سوموگی در آن ها دیده نشد.
با این وجود، پژوهش های دیگر بر روی این پدیده، آن را به یک علت شایع در هیپرگلیسمی صبحگاهی در اشخاص مبتلا به دیابت نوع یک معرفی کرد.

پدیده سوموگی در برابر پدیده داون

«پدیده صبح زود» یا «پدیده داون» (Dawn phenomenon) همانند اثر سوموگی می باشد که اشخاص را در هنگام صبح در معرض هیپرگلیسمی قرار می دهد. اما دلایل هیپرگلیسمی در پدیده داون متفاوت می باشد.

پدیده داون باعث افزایش سطح قند خون انسان در اوایل صبح می شود. این امر در نتیجه کاهش سطح انسولین و افزایش هورمون رشد صورت می گیرد.

اندازه‌ گیری مقدار قند خون در ساعت سه صبح و همچنین در صبح و پس از بیدار شدن از خواب می تواند تفاوت بین پدیده داون و پدیده سوموگی را نشان دهد. کاهش مقدار قند خون در ساعت سه صبح نشان دهنده پدیده سوموگی است، در حالی که بالا یا طبیعی بودن قند خون در همان زمان، نشانگر پدیده داون است.

اثر سوموگی نسبت به پدیده داون رواج کمتری دارد. با این حال شماری از تحقیقات نشان می دهد که شایع ترین علت هیپرگلیسمی ناشتا در اشخاص مبتلا به دیابت نوع یک همین پدیده می باشد.

علائم اثر سوموگی

علائم و آثار پدیده سوموگی با بالا رفتن قند خون در هنگام بیدار شدن از خواب که با افزایش دوز انسولین تغییری در آن احساس نمی شود آغاز می گردد. موارد زیر دیگر آثار و علائم این پدیده می باشد.

• پایین بودن قند خون میان ساعات دو تا سه صبح
• ضربان قلب سریع
• تعریق شبانه
• بیدار شدن با سردرد
• گیجی
• تاری دید
• سرگیجه
• خستگی
• خشکی دهان
• تشنگی
• افزایش اشتها

علت اثر سوموگی چیست؟

پدیده سوموگی در اشخاص مبتلا به دیابت که از انسولین استفاده می کنند مشاهده می گردد. این پدیده می تواند در نتیجه موارد زیر باشد:

• نخوردن غذای کافی پیش از خواب
• مصرف بیش از اندازه انسولین

هر دو این موارد موجب می گردند تا سطح قند خون انسان کاهش پیدا کند. در نتیجه بدن با رها کردن هورمون ها برای بالا بردن قند خون به این وضعیت واکنش نشان دهد. با این وجود، برخی اوقات مقدار قند خون بیش از اندازه افزایش پیدا می کند و موجب ایجاد هیپرگلیسمی می گردد.

تشخیص دادن اثر سوموگی

اشخاصی که هنگام صبح بی هیچ دلیل مشخصی دچار هیپرگلیسمی می گردند، امکان دارد که پدیده سوموگی را تجربه نمایند. همچنین، هیپرگلیسمی صبحگاهی که در مقابل درمان با افزایش استفاده انسولین از خود مقاومت نشان می دهد نیز شاخص دیگری برای تشخیص این پدیده می باشد.

تشخیص پدیده سوموگی چندان دشوار نیست. می توان این پدیده را با اندازه‌ گیری قند خون طی چند شب متوالی شناسایی کرد.

اشخاص مبتلا به دیابت می بایست مقدار قند خون خود را به صورت زیر بررسی نمایند:

• پیش از خوابیدن
• در ساعت سه صبح
• پس از بیدار شدن

پایین بودن گلوکز خون در سه صبح و بالا بودن مقدار قند خون پس از بیدار شدن از خواب، حاکی از اثر سوموگی می باشد.

درمان و پیشگیری

جلوگیری از ابتلای به پدیده سوموگی جز با جلوگیری از ایجاد هیپوگلیسمی صورت نمی گیرد. باید توجه داشت که اقدام برای درمان این پدیده می بایست با مشورت پزشک انجام گردد. معمولا موارد زیر برای درمان پدیده سوموگی استفاده می شود.

• تنظیم دقیق زمان تزریق انسولین
• پایین آوردن دوز انسولین پیش از خواب
• تغییر نوع انسولینی که استفاده می شود
• اضافه کردن یک میان‌ وعده همراه با مصرف انسولین شبانه
• تغییر در سبک زندگی با اتخاذ اقداماتی همچون کاهش استرس و افزایش فعالیت های بدنی