محتشم کاشانی که بود؟ [زندگینامه و آثار محتشم کاشانی]

کمال الدین علی محتشم کاشانی شاعری فارسی سرا بود که در قرن دهم در زمان صفوی زندگی می‌کرد. از معروف ترین آثار او ترکیب‌بند محتشم است که در ایام عزاداری امام حسین(ع) مسجدها و تکیه ها و مجالس سوگواری را با کتیبه‌هایی که به این اشعار منقوش هستند سیاهپوش می‌کنند.

این ترکیب بند در دوازده بند سروده شده است. بعد از محتشم شاعران بسیاری برای استقبال از این ترکیب بند شعر سرودند. محتشم کاشانی با اینکه در زمان شاعرانی با سبک هندی بود از پیروان مکتب وقوع بود.

او در شهر کاشان به بزازی (شَعر بافی) مشغول بوده است. وی در سن ۹۱ سالگی دار فانی را وداع گفت و در شهر کاشان به خاک سپرده شد.

زندگی نامه محتشم کاشانی

شمس الشعرای کاشانی مولانا سید کمال الدین کاشانی که به محتشم تخلص دارد. شاعری بود که در اوایل زمان صفوی در عصر شاه طهماسب صفوی زندگی می‌کرد.

محتشم در سال ۹۰۵ هـ.ق در شهر کاشان متولد شد. او بعد از فراگیری مقدمات علوم عهد خود، به شَعر بافی مشغول گشت. وی در اشعار خود به پیشه‌اش اشاره کرده است. مقبره او در شهر کاشان به محلۀ محتشم مشهور است.

محتشم به دلیل اینکه در پای خود درد مزمنی داشت، زیاد سفر نکرده است ولی از تعداد سفرهای او می‌توان به چند سفرش به اصفهان، عتبات عالیات و خراسان اشاره کرد که قصیده هایی خواندنی در این سفرها سروده است.

محتشم کاشانی اشعاری در مدح سلاطین و شاهزاده ها علی الخصوص شاه طهماسب و فرزندان او سروده است. شش رباعی هم در زمان به تخت نشستن شاه اسماعیل دوم سروده است که بسیار مشهور است.

وقار شیرازی یک رساله در شرح همین شش رباعی محتشم نوشته است. محشتم در دوره ای زندگی می‌کرد که عهد گسترش روابط شاعران ایرانی و هندی بود.

با اینکه خود محتشم به هند سفر نکرد اما اشعار او به واسطه برادش عبدالغنی به نزد سلاطین آن مرز و بوم فرستاده شد. او شعرهایی در مدحت شاهان و آمران هندوستان مانند عبدالرحیم خان، خان خانان و اکبر شاه سروده است.

زمینه های ادبی

شهرت ادبی محتشم کاشانی به دلیل دوازده بند عاشورایی است که او سروده. ولی در یکی از نسخه های خطی دیوان او، چند ترکیب بند زیبا و قابل توجه دیگر نیز وجود دارد.

محتشم علاوه بر شعر، در زمینه نثر نیز توانایی داشته است. و این توانایی را در دو رسالۀ نقل عشاق و جلالیه که رساله عشاق ترکیبی از نثر و نظم است نشان می‌دهد.

او در سرودن ماده تاریخ هم مهارت خوبی داشته است و در دیوان اشعار او می‌شود نمونه هایی از آن را یافت. دیوان محتشم کاشانی شامل، قصیده ها، غزل‌ها، مرثیه‌ها، مدایح، رباعیات و مثنویات است. که قسمت قصاید را جامع اللطایف و قسمت غزلیات را نقل عشاق نام گذاری کرده است.

آثار محتشم کاشانی

تقی الدین کاشی از سه دیوان محتشم به نام های جلالیه، شبابیه و صبائیه که روی هم رفته هفت هزار بیت می‌شوند و دیوان‌های قصیده‌های ائمه و قصیده و مدایح پادشاهان که روی هم هشت هزار بیت هستند و رساله معمیات و تواریخ را به عنوان آثار محتشم کاشانی نام می‌برد.

کلیات محتشم کاشانی شامل هفت دیوان است: صبائیه، جلالیه، شبابیه، شیبیه، نقل عشاق، ضروریات و معمیات است که توسط تقی الدین کاشی تنظیم شده است.

شاگردان و اساتید

مولانا صدقی استر آبادی استاد فن شعر محشتم کاشانی بود. وی با حیرتی تونی، وحشی بافقی، ضمیری اصفهانی و حالی گیلانی روابط دوستانه داشته و به مشاعره و مکاتبه می‌پرداخته است.

شاگردان وی نیز، میر تقی الدین محمد حسینی کاشانی که تذکرۀ خلاصه الأشعار به او اختصاص دارد و مظفرالدین حسرتی، ظهوری ترشیزی و نوعی خبوشانی بودند.

سبک شعر محتشم کاشانی

با اینکه عهد محتشم کاشانی با شروع سبک اصفهانی مشهور به سبک هندی هم دوره بوده است اما در آثار او هیچ نمونه ای از این سبک دیده نمی‌شود.

او در دو رسالۀ نقل عشاق و جلالیه خود غزل‌هایی در سبک وقوع دارد و دیگر غزلیاتش به سبک عبدالرحمن جامی، وحشی بافقی و بابا فغانی نزدیک است که با سبک عراقی به صورت تام و تمام مرتبط است.

محتشم کاشانی در قصیده مانند قدیمی‌ها از سبک خراسانی بهره برده است. ترکیب بند عاشورایی محتشم نمونه مشخصی از سبک عراقی در زبان فارسی می‌باشد.

بر اساس نوشته مطربی سمرقندی: عقیده جمع بر آن است که در بین شعرای عراقی مشهورتر و خوشگوتر از محتشم کسی را نمی‌توان یافت.

تقی الدین کاشی محتشم کاشانی را خاقانی عصر و سلمان زمان می‌داند و می‌نویسد: محتشم با اینکه در سرودن انواع شعر قدرتمند است کمتر مثنوی می‌سراید.

دوازده بند

دوازده بند محتشم در چهار قرن گذشته، از میان اثرات منظوم عاشورایی پر استقبال‌ترین بوده است. شاعران زیادی ترکیب بندهایی در استقبال از دوازده بند محتشم گفته اند.

ولی در این بین آن شعری که در ایام سوگواری امام حسین(ع) آذین بخش کوچه ها و خیابان‌ها و مورد استقبال مردم واقع است همان ترکیب بند محتشم است.

شهرت دوازده بند محتشم از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر رفته است و در کشوهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان علاقه مندان زیادی دارد.

حتی کسانی که زبان عرب دارند و با ادبیات فارسی آشنا هستند به این ترکیب بند معروف عاشورایی به دیدۀ احترام و عزت نکاه می‌کنند.

به گفته اسکندر بیک منشی هنگامی که محتشم قصیده ای در مدح پری خان خانم که دختر شاه طهماسب بود سروده است، خبر آن به شاه طهماسب رسید و او را به سرودن اشعاری در مدایح و مرثیه های اهل بیت تشویق کرد.

بعد از تشویق شاه طهماسب، او در شروع از هفت بند ملا حسن کاشی ترکیب بندی در مدحت علی(ع) سرود و بعد از آن یک شب در رؤیا به حضور امام علی(ع) رسید و امام از وی خواست تا در مصیبت امام حسین(ع) مرثیه ای با مطلع، “باز این چه شورش است که در خلق عالم است” بسراید.

محتشم کاشانی به مصراع “هست از ملال گر چه بری ذات ذو الجلال” رسید و در ادامه آن وا ماند، تا یک شب در خواب امام زمان(عج) را دید که به او فرمود: “او در دل است و هیچ دلی نیست بی ملال” و این چنین شعر تکمیل شد.

دوازده بند محتشم با این ابیات آغاز می‌شود:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین

بی نخ و صور، خاسته تا عرش اعظم است