یخچال قدیمی چگونه بود؟ وقتی یخچال های امروزی نبود مردم چه می کردند؟

به نظر شما در گذشته های دور و در هنگامی که یخچال های امروزی موجود نبود مردم چه می کردند. شاید باور نکنید اما قدیمی ها هم یخچال قدیمی خاص خودشان را داشتند همانگونه که ما امروزی ها یخچال امروزی خود را داریم. البته آن یخچال با این یخچال چیزی در حدود زمین تا آسمان با هم فرق دارند اما هر دو یک کار را می کردند. اگر می خواهید با تکنولوژی یخچال قدیمی آشنا شوید و بدانید مردم قدیم ایران چگونه در فصل تابستان یخ در بهشت می خوردند، با اطلس پلاس همراه باشید.

یخچال قدیمی یا به قول قدیمی ها یخدان سازه ای خشتی بود که از گذشته های دور برای تولید و نگه داری یخ از آن استفاده می شد. به طور معمول هر یخچال قدیمی از یک استخر، یک دیوار بلند (حصار) و یک مخزن گنبد دار مخروطی شکل تشکیل می شد.

دیوار بلند یا حصار به شکلی ساخته می شد که در طول روز بر استخر سایه می افکند و از تابش آفتاب بر آب استخر و گرم شدن آن جلوگیری می نمود. در قدیم یخ هایی که در فصل سرما در استخر یخچال تشکیل می گردید را شکسته و در خزانه از آن نگه داری می کردند تا در فصل تابستان مورد استفاده قرار می گرفت.

پیشینه یخچال های قدیمی

از پیشینه تاریخی یخچال های قدیمی تا پیش از دوره حکومت صفوییان اطلاعات چندانی در دسترس نیست. اگرچه در متون برجای مانده تاریخی که مربوط به پیش از امپراطوری صفوی می باشد به استفاده از یخ در زندگی روزانه ایرانیان اشاره های زیادی شده، اما چیزی درباره نحوه تولید آن توسط گذشته گان ثبت نگردیده است.

قدیمی تری سند و مدرک تاریخی درباره تولید یخ در ایران مربوط به سفرنامه «شاردن» سیاح فرانسوی می باشد که در دوره حکومت صفوی به ایران سفر کرده و شرح مشاهدات خود را در سفرنامه اش مکتوب نموده است. شاردن در سفرنامه خود که در سال ۱۰۷۶ هجری شمسی تدوین شده به نحوه تهیه یخ در یخچال های شهر اصفهان اشاره کرده است.

معماری منحصر به فرد و خیره کننده یخچال های قدیمی ایران و ویژگی های سازه ای آن ها عمق هوش و ذکاوت و نبوغ معماران ایرانی را برای همه گان به نمایش می گذارد. توجه و دقت معماران ایرانی عصر صفوی به موضوعاتی همچون عایق بندی بنا، حفظ برودت مناسب برای نگهداری یخ، استفاده از مصالح ساختمانی خاص و نحوه تهیه یخ، تحسین جهانیان را به همراه داشته است.

ساختار یخچال های قدیمی

یخچال های قدیمی ایران از سه بخش «دیوار بلند سایه انداز»، «حوض های تولید یخ» و «مخزن یخ» تشکیل شده اند.

مخزن های یخ در یخچال های قدیمی نیز خود به دو نوع «مخزن های گنبدی شکل به صورت پوشش باریک مخروطی» و «مخزن های تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز» تقسیم می شوند.

یخچال های قدیمی از چه چیزی ساخته می شدند

در معماری کویری ایران و به تبع آن در ساخت یخچال های قدیمی اصلی ترین عنصر خشت و گل محسوب می شده است. خشت و گل از سویی به راحتی در دسترس و قابل تهیه برای همه گان بوده از سوی دیگر بهترین عایق زمان خود به حساب می آمده است. بدین صورت که خشت و گل مانع ورود گرما از بیرون به درون یخچال و همچنین مانع خروج سرما از درون به بیرون یخچال می شده است.

کاهگل یکی دیگر از مصالح به کار رفته در یخچال های قدیمی می باشد. کاهگل با توجه به خاصیت و ویژگی هایی که دارد عایق بسیار مناسبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت محسوب می شود. همچنین رنگ خاکی کاهگل از انعکاس نور شدید و زننده آفتاب می کاهد و مانع نفوذ گرمای خورشید می شود.

سنگ و آجر از دیگر مصالح مهم به کار رفته در سازه یخچال های قدیمی هستند. از سنگ به طور معمول در پایه و از آجر در طاق های یخچال ها استفاده می گردیده است. در این موارد نمای خارجی یخچال، به وسیله کاهگل پوشانیده می شد. همچنین دیواره های گودال یخ را نیز توسط سنگ یا آجر می ساختند و آن را به وسیله کاهگل می پوشاندند.

نحوه تولید یخ در یخچال ها

در فصول سرد سال برای تهیه یخ، حوض هایی که در زیر دیوار سایه انداز ساخته شده بودند را به مقدار مشخصی با آب پر می نمودند. سرمای شدید خصوصا در شب ها موجب می شد آب حوض ها یخ ببندد. با یخ بستن این آب دوباره مقدار دیگری آب (در حد چند سانتیمتر) روی یخ ها ریخته می شد تا آن ها نیز یخ ببندند. مقدار آبی که در شب های بعد روی این یخ ها ریخته می شد به اندازه ای بود که طی یک شب منجمد گردد. این کار تا آنجا تکرار می شد که قطر یخ ها به اندازه عمق حوض ها می رسید و دیگر حوض جایی برای آب ریختن نداشت.

هر روز و در ساعات اولیه صبح صاحبان یخچال به سراغ یخ ها می رفتند و با کمک وسایل و تجهیزاتی که در اختیار داشتند یخ ها را تکه تکه می کردند. سپس هر تکه را با کمک زنجیر و طناب به مخزن یخ انتقال داده و داخل گودال می انداختند.

صاحبان یخچال برای اینکه بتوانند در فصل گرما از تکه های یخ داخل مخازن به آسانی برداشت نمایند، در جریان ذخیره کردن یخ ها میان لایه های مختلف یخ، چیزهایی همانند کاه و یا ساقه های گندم می گذاشتند. در شماری از شهرها همانند اصفهان نیز روی یخ ها را با نوعی لجن که در حاشیه رودخانه ها رشد می نمود می پوشاندند. همچنین در بعضی از مناطق کویری ایران روی یخ را با لایه ای از گل اندود می نمودند. یخچال داران سپس مخزن یخچال ها را تیغه نموده و به وسیله کاهگل تمامی منافذ آن را پر می نمودند.

با آمدن فصل گرما و گرم شدن هوا یخ کش ها تکه های بزرگ یخ را از گودال مخازن خارج می کردند و آن ها را برای فروش به بازار منتقل می کردند. جالب است بدانید که این یخچال های تاریخی در تمام فصول سال یخ برای فروش داشتند. این یعنی اینکه اجداد ما هر زمان که اراده می کردند می توانستند یک آبدوغ خیار سرد در گرمای تابستان بخورند.