منظور از نماز وسطی چیست؟

نماز وسطی یا نماز میانه یکی از عباداتی است که مورد تأکید قرآن قرار گرفته و انجام دادن به موقع آن توصیه شده است. در آیات ۲۳۸ و ۲۳۹ سوره بقره درباره نماز وسطی آمده است:

«حافظوا علی الصلوات و الصلوه الوسطی و قوموا لله قانتین * فان خفتم فرجالاً او رکباناً فاذا أمنتم فاذکروا الله کما علمکم ما لم تکونوا تعلمون؛

بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید، و خاضعانه برای خدا به پاخیزید. * پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره بخوانید. چون ایمن شدید، خدا را یاد کنید که آنچه نمی ‌دانستید، به شما آموخت.»

یکی از نکات بسیار مهم درباره نماز وسطی مشخص کردن مصداق آن است. در آیه ۲۳۸ سوره بقره ابتدا به گرامی داشتن همه نمازها سفارش گردیده و سپس بر این نماز تأکید شده است. مسئله اصلی اینجاست که این نماز، که اینگونه مورد تأکید خدا قرار گرفته، کدام یک از نمازهایی است که ما می خوانیم است.

مصداق نماز وسطی چیست؟

برای اینکه به توصیه قرآن عمل کرده و نماز وسطی را به جا بیاوریم ابتدا می بایست مصداق آن را بدانیم. در تعیین مصداق نماز وسطی، اختلاف بسیار زیادی در میان فقها، محدثان و مفسران شیعه و دیگر مذاهب اسلامی وجود دارد.

شاید برای شما هم این سوال مطرح شود که آیا مسلمانان صدر اسلام نمی ‌دانستند نماز وسطی چیست. شاید هم با خود بگویید که آن ها از طریق پیامبر اسلام مصداق نماز وسطی را می ‌دانستند، اما در پی کوتاهی راویان، با گذشت صدها سال شماری از روایات و احادیث فراموش شده اند و در نتیجه بعضی از معارف اهل بیت از دید ما پنهان شده است. در هر صورت نماز وسطی با اینکه مورد توصیه خدا قرار گرفته است، در طول تاریخ و به دلایل مختلف فراموش شده و این امر موجب بروز اختلاف بر سر مصداق آن شده است.

جالب اینجاست که شماری از مفسرین دلیل ابهام بر سر مصداق این نماز را نه به خاطر کوتاهی راویان، که به خواست خداوند دانسته اند. چنانچه «شیخ طبرسی» در «تفسیر جوامع الجامع» می گویند: «همان گونه که خداوند اسم اعظمش را در بین نام ‌ها و ساعت اجابت را در ساعت ‌های جمعه پنهان داشته است، صلوه الوسطی را نیز میان نماز‌های پنج ‌ ‌گانه پنهان کرده است.»

با این حال عده ای از محققین با این نظر مخالف هستند و معتقدند که چنین برداشتی از یک طرف با موضوع تبیان بودن قرآن ناسازگاری دارد و از طرفی دیگر، لازمه آن دستور دادن به کار مبهم است، که این مسئله هم دور از شان قرآن است.

دیدگاه‌های مختلف در مورد نماز وسطی

درباره تعیین مصداق نماز وسطی شیخ طبرسی در صفحه ۱۲۷ جلد دوم «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» شش دیدگاه را بیان می کنند. وی همچنین هواداران هر کدام از این دیدگاه ها را نیز نام می برد. این دیدگاه ها به شرح زیر است.

۱ – نماز ظهر: به نقل از «زید بن ثابت»، «عبدالله بن عمر»، «ابی سعید حذری»، «اسامه»، «عایشه» و نیز به روایت از «حضرت امام باقر (ع)» و « حضرت امام صادق (ع)» نماز ظهر همان نماز وسطی است. شیخ طبرسی این دیدگاه را منسوب به «ابوحنیفه» و پیروان او می داند.

۲ – نماز عصر: با توجه به روایتی از «حضرت محمد (ص)» و « حضرت امام علی (ع)»، و نیز از «ابن عباس»، «حسن بصری»، «ابن مسعود»، «قتاده»، «ضحاک» و «ابو حنیفه» نماز عصر همان نماز وسطی است.

۳ – نماز مغرب: «قبیصه بن ذؤیب» معتقد است که نماز مغرب همان نماز وسطی است.

۴ – نماز عشای آخر: بعضی از مفسرین نقل کرده اند که نماز مغرب همان نماز وسطی است.

۵ – نماز صبح: از «معاذ»، «ابن عباس»، «جابر بن عبدالله»، «عطا»، «عکرمه» و «مجاهد» نقل شده است که نماز صبح همان نماز وسطی است. همچنین دیدگاه «شافعی» نیز درباره مصداق نماز وسطی نماز صبح است.

۶ – یکی از نمازهای پنجگانه‌: دیدگاه «ربیع بن خیثم» و «ابی بکر وراق» این است که نماز وسطی یکی از نمازهای پنجگانه‌ است، اما مشخص نیست کدام یک از آن هاست. درباره پنهان ماندن مصداق آن نیز آمده است: «خداوند آن را تعیین نکرده و در ضمن نمازهای واجب پنهان داشته تا همه آن‌ ها را پاس بدارند؛ همان گونه که شب قدر را در شب ‌های رمضان پنهان داشته است و اسم اعظم را در بین همه نام ‌ها و ساعت اجابت را در همه ساعت‌ های جمعه.»

دلیل اختلاف نظر

همانطور که مشاهده کردید اختلافات جدی و زیادی بر سر نماز وسطی وجود دارد. گستردگی دیدگاه ها درباره این نماز به این خاطر است که نظر هر یک از علما برگرفته از اجتهاد و برداشت آن هاست. در موارد دیگر دیدگاه های علما معمولا مستند به احادیث معتبر هستند، اما در این مورد علی رغم اینکه شماری از روایات مربوط به نماز وسطی، به بعضی از صحابه پیامبر و حتی ائمه معصومین نسبت داده شده اند، به نظر می رسد که این روایات چندان معتبر نبوده و برداشت علما بیشتر برپایه استنباط و استدلال از ادله و قرائن صورت می گرفته است.

آیت الله طباطبایی در صفحه ۲۴۶ جلد دوم تفسیر المیزان می گویند: «از کلام خداوند متعال، مقصود از صلوه الوسطی ظاهر نیست و تفسیرش در سنّت است». با این حال وی هنگامی که به نقل روایات می‌ رسد، در ضمن نقل دیدگاه شیعه درباره نماز وسطی و بیان مستند بودن آن به روایات، می گوید که این روایات مقطوعه می باشند. آیت الله طباطبایی در ادامه می ‌نویسد: «به طرق بسیاری از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده که صلوه الوسطی همان ظهر است. می گویم: این دیدگاه در همه روایت‌ های منقول از اهل بیت به یک زبان آمده است. البته در بعضی از آن ‌ها نماز جمعه ذکر شده است … اما معظم روایات مقطوعه ‌اند.»

احتمال دارد که دلیل اختلاف نظر علمای شیعه، علی رغم ادعای اجماع از طرف شماری از آن ‌ها، همین مقطوعه بودن روایات باشد. به عنوان مثال، «سید مرتضی» نماز وسطی را نماز عصر می داند و دلیل آن را اجماع شیعه امامیه ذکر نموده است. اما «شیخ طوسی» در «الخلاف»، مصداق آن را «صلوه اُولی» دانسته و علت آن را نیز اجماع فرقه دانسته است. «قاضی ابن براج» نیز مصداق آن را نماز ظهر دانسته و علت آن را اجماع برشمرده و اجماع را حجّت دانسته است.