عزاداری آذربایجان؛ شاخسِی

صدها سال است که برای شهادت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) با شور و شعور فزاینده در سرتاسر عالم اقامه عزا می شود و شیعیان و آزادگان جهان در سوگ جانسوز نوه رسول خدا (ص) بر سر و سینه خود می زنند و اشک می ریزند و عزاداری می کنند.

این عزاداری ها در ماه محرم رنگ و بوی خاصی به خود می گیرد. عاشقان و دلدادگان حسین سیه پوش می شوند و پرچم سیاه بر سر در خانه های خود می زنند و چهره شهرها را سیاه پوش می کنند و دسته جات عزاداری به راه می اندازند.

نکته جالب توجه اینجاست که مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان در هر شهر و روستایی به شکل خاصی برگزار می شود. در واقع مردم در هر نقطه جغرافیایی با توجه به ویژگی های فرهنگی شان، آیین های خاص خود را در برگزاری مراسمات عزاداری برای شهادت حضرت امام حسین (ع) دارند.

به عنوان مثال شکل و شمایل عزاداری های شیعیان هند و کشمیر در ماه محرم با عزاداری های شیعیان عراق و یا عزاداری های شیعیان افغانستان متفاوت است. این تنوع در برگزاری مراسمات عزاداری خود به یکی از زیبایی های ماه محرم تبدیل شده است.

عزاداری در آذربایجان

یکی از مناطقی که مردمانش آیین خاص خود را برای عزاداری های ماه محرم دارند برخی مناطق کشور آذربایجان و استان های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی در ایران هستند.

البته در مناطق مختلف آذربایجان شرقی و غربی نیز آیین های عزاداری ماه محرم تا اندازه ای با یکدیگر تفاوت های کم و زیادی دارد. در بیشتر نقاط آذربایجان از ابتدای ماه محرم تا روز تاسوعا، به طور معمول شب ها به اقامه عزاداری می پردازند.

این در حالی است که در آذربایجان شرقی در مسجدها و مکان های مسقف و در آذربایجان غربی، بیشتر در فضایی باز این مراسم ها برگزار می شود.

در ماه های محرم و صفر به ویژه دهه اول ماه محرم و اربعین حسینی، سرتاسر این استان ها با پرچم های سیاه و مزین به اسامی متبرک اهل بیت (علیهم السلام) و نمادهای مختلف عزای ابا عبدالله پوشانده شده و مراسمات سوگواری با شور و دلسوختگی خاصی اقامه می شود.

شهر تبریز به عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی نیز از جمله شهرهایی است که در ماه محرم در غم عزای حسین سراسر سیاه پوش می شود. مردم با غیرت این شهر شهیدپرور از ابتدای محرم ارادت مخلصانه خود به سیدالشهدا را در عزاداری های باشکوه خود نشان می دهند.

عزاداری شاه حسین گویان یا شاخسی

یکی از باشکوه ترین، منحصر به فرد ترین و شاید به جرات بتوان گفت قدیمی ترین مراسم های عزاداری مردم تبریز مراسم «شاخسی» است که عده ای به آن مراسم «شاخسی-واخسی» نیز می گویند.

اینکه واژه های شاخسی و واخسی از نظر علم لغت شناسی چه ریشه و معنایی دارند چندان آشکار نیست، ولی شماری از مردم «شاخسی» را مخفف و تحریف شدهٔ «شاه حسین» و «واخسی» را مخفف و تحریف شده عبارت «وای حسین» می دانند.

مراسم شاخسی از این جهت منحصر به فرد خوانده می شود که نظیر آن در هیچ جایی از جهان برگزار نمی گردد. مردم تبریز همانند سایر شیعیان در سرتاسر ایران و جهان مراسم های سینه زنی نیز دارند اما آن ها علاوه بر سینه زنی مراسم ویژه خود یعنی شاخسی را نیز برگزار می کنند.

هنگامی که مردم در سرتاسر ایران و دیگر شهرهای جهان پس از یک روز عزاداری برای شهید کربلا، شب هنگام استراحت می کنند، ندای شاخسی مردم تبریز دل شب را می شکافد غم جانسوز شهادت مظلومانه دردانه زهرا (س) را بر دل ها می نشاند.

البته مراسم شاخسی تنها مختص به مردم تبریز نبوده و تقریباً درتمامی شهرها و روستاهای خطهه ولایتمدار آذربایجان به صورت باشکوهی برگزار می شود.

در مراسم عزاداری شاخسی عزاداران حسینی از پیر و جوان گرفته تا کودک و نوجوان، در کنار یکدیگر می ایستند و در غالب یک هیئت در دو صف طولانی اما منظم رو بروی یکدیگر قرار گرفته و به خیابان ها می آیند. گاهی اوقات آن ها در مقابل مساجد و یا در مرکز محلات در دو صف روبروی همدیگر می نشینند.

مداح و یا واعظ هیئت که به او دسته باشی می گویند با کمک بلندگو مداحی ها و نوحه های جانگدازی را با آهنگ های محزون و یا حماسی می خواند و عزادارن «شاه حسین» پاسخ می دهند. حرکت آهسته این هیئت بزرگ که با چراغ های دستی و فانوس عزاداران و همراهان همراه است همواره شکوه عزاداری برای امام حسین (ع) را به نمایش می گذارد.

در شماری از هیئت ها برای حفظ نظم ریتم نوحه از نوای طبل و سنج و شیپور استفاده می شود. در شمار دیگری از هیئت ها، عزاداران چوب ها و یا میله هایی فلزی به طول یک متر در دست دارند که آن را مطابق با ریتم نوحه همانند یک شمشیر در مقابل خود بالا و پایین می برند. آن ها این چوب را از زمین تا سر خود حرکت می دهند و هنگامی که چوب به زمین نزدیک می گردد، با صدای بلند می گویند «شاخ سی» و هنگامی که چوب به سرشان نزدیک می گردد، با صدایی رسا می گویند «واخ سی». ع

زاداران با این کار می خواهند خطاب به امام خود بگویند که اگر توفیق حضور در واقعه کربلا را نداشته اند، اکنون آماده اند تا شمشیر بدست، در رکاب ایشان بایستند و جهاد کنند.

عزاداران پس از گذشت یک تا دو ساعت از زمان مراسم و طی کردن خیابان ها به مکانی که هیئت در آن تشکیل شده باز می گردند و جملگی با تشکیل یک دایره بزرگ مدتی عزاداری می کنند و در انتها با سردادن ندای یا حسین این مراسم باشکوه را خاتمه می دهند.

مراسم های الله الله حسینا و اینا در شهرستان مراغه، عزاداری تیمچه مظفریه در شهر تبریز، مشعل گردانی در روستای شیشوان عجب شیر، مراسم تخته زنی در روستای فیروزه سالار آذرشهر، علم گردانی در روستای سیه سران جلفا، شبیه خوانی در شهر بخشایش و علم بندی در شهرستان مراغه و شمع گذاری از دیگر نمونه های عزاداری منحصر به فرد مردم در خطه آذربایجان است که معرفی هر یک از آن ها خود نیاز به مقاله ای جداگانه دارد.