خانقاه چیست و چه آداب و اعمالی دارد؟

خانقاه چیست بهانه خوبی برای سیری در دنیای تصوف می باشد؛ دنیایی که در آن آدمی باید مدام ازخود مراقبت کند، ظاهر و باطن آدمی در این دنیای مالامال از آرامش از دلبستگی های دنیایی فارغ شده پا در راه یک سالک واقعی می گذارد! سالکی که در مسیر شناخت واقعی خود سرانجام درهای علم و عشق و هستی را به روی خود بازشده می بیند.

 خانقاه چیست؟

خانقاه چیست در اولین گام به معنای خانه ای است که درویشان و صوفیان برای انجام مراسم خاص در آن گردهم می آیند. خانقاه کلمه ای عربی برای واژه فارسی «خانه گاه» متشکل از کلمه خانه و پسوند گاه می باشد چیزی شبیه منزلگاه. اگرچه زمان و مکان دقیق خانقاه مشخص نیست اما صوفیان آن را به صفه(سکوی) کنار مسجد رسول الله(ص) منسوب می دانند، جائیکه مسلمانان بی خانه و مأوا تازه وارد در سال های آغازین هجرت در آن به طور موقتی سکنی می گزیدند.

البته اما و اگرهایی به این انتساب  وارد می شود چراکه صفه مکانی برای اقامت موقت بود اما خانقاه محلی دائمی برای صوفیان جهت انجام برخی مراسم خاص به شمار می رود. خانقاه یک بنای مذهبی ست و گفته می شود اولین خانقاه در قرن دوم هجری در زمان سفیان ثوری در برمله شام تأسیس شد.

خانقاه و مسجد

نکته دیگر در مورد خانقاه چیست، بررسی جایگاه این محل مذهبی در مقایسه با مساجد می باشد. مسلمانان در مساجد نماز جماعت و نماز جمعه را برپا می کنند اما در خانقاه مراسمی خاصی چون مراسم آئینی، واجبات و مستحبات، توبه و نییش برای یافتن حقیقت وجودی انسان برگزار می شد. حضور در خانقاه نباید باعث غفلت مسلمانان از مسجد شود چراکه ائمه معصومین (علیهم السلام) همواره بر حضور در مساجد تأکید کرده اند و امام اول شیعیان حضرت علی(ع) در محراب مسجد به شهادت رسیدند.

خانقاه ها در کشورهای مختلف اسلامی وجود داشت و اکنون بقایای آن در برخی از شهرها در کشورهای اسلامی از آسیای مرکزی و خاورمیانه گرفته تا شمال آفریقا یافت می شود. عده ای آغاز کار خانقاه را به سال ۲۵۵ هجری قمری و طریقه کرامیه که ابوعبذاله سرسلسله آن بود نسبت می دهند. در زمان خلافت عثمانی اصطلاح «زاویه» را برای این مکان به کار بردند.  

آداب خانقاه

 مسأله بعدی در باب خانقاه چیست، آداب و رسم و رسومات وارد شدن به این مکان می باشد؛ مسلمانان در این مکان علاوه بر انجام واجبات و مستحبات مناسکی چون سرتراشی، کلاه و خرقه پوشی و لباس سفید بر تن کردن را به عنوان آیین تشرف انجام می دادند.

مناسکی که به آداب صفا شباهت داشت و نوعی تنبیه و پرداخت غرامت به حساب می آمد. غرامت با پایماچان(ایستادن در کفش کن) و خرقه سوزی که معمولا به دنبال وقوع ماجرا در خانقاه برگزار می شد، از دیگر مراسم در این مکان مذهبی می باشد. «آداب توبه و بیعت، مراسم ریاضت کشیدن شامل چله نشینی، برگزاری مراسم نیایش به صورت شب و روز و مراسم عرس» از دیگر آداب خانقاه بود که سبب می شد این مکان تا حد یک مکان متبرک به پیش رود. در طربقت های نقشبندیه و خواجگان اما بر سادگی و پرهیز از تشریفات خانقاهی تأکید می شود.

طریقت قنلدریه به طور کلی تشریفات خانقاهی را کنار می زدند. برخی ها خانقاه را سرچشمه موسیقی و ادب عارفانه می دانند چراکه سماع در آداب گوناگون خانقاهی جایگاهی ویژه داشت. اهالی خانقاه در کنار نواختن دف، لعبت بازی و خیال بازی که نوعی خیمه شب بازی بود را نیز انجام می دادند.

فعالیت برجسته خانقاه

مطلب بعدی در باب خانقاه چیست اشاره به فعالیت های چشمگیر این مکان می باشد؛ همان طور که گفته شد در خانقاه مراسم و آداب خاصی از واجبات و مستحبات گرفته تا توبه و ریاضت کشیدن انجام می شد، فعالیت برجبسته در این مکان اما پذیرایی از صوفیان مسافری بود که از دیگر بلاد به شهر یا کشوری وارد می شدند.

شعار اصلی خانقاه ها از آیات هشتم و نهم سوره انسان که بر اطعام فقیران، یتیمان و اسرا تأکید دارد، گرفته شده بود و صوفیان براین اساس با فراهم کردن امکانات و غذا از سالکان و درویشانی که برای شناخت حقیقت انسان مدام در سفر بودند، پذیرایی می کردند. مسئولین خانقاه ها بر بام این مکان علم می افراشتند تا مسافران در پیدا کردن مکانی برای بیتوته کردن با مشکل مواجه نشوند. در سلوک روحی صوفیان، مسافرت اهمیت خاصی داشت و همین مسأله فعالیت های خانقاهی را گسترش داد. میزان استقبال مسافران از خانقاه ها به اندازه ای بود که ساکنان آن را به دو دسته مقیمان و مسافران  تقسیم می کردند، مقیمان وظیفه داشتند از مسافران پذیرایی کنند.

خانقاه ها و کتابخانه ها

نکته بعدی در مورد خانقاه چیست، اشاره به تدریس علوم  اسلامی و جمع آوری کتب در این مکان می باشد. خانقاه ها علاوه بر برگزاری مراسم و آداب مختلف در زمینه آموزش و تعلیم و تربیت اهل تصوف نیز فعالیت می کرد.

در کنار انجام مراسم سیر و سلوک که معمولا توسط پیر انجام می شد، متون اسلامی متون  عرفانی و تفاسیر صوفیانه در خانقاه ها تدریس می شد. این امر سبب شد برخی تفاسیر عرفانی و متون عرفانی برای گروه های خانقاهی تألیف گردد.

محیط خانقاه برای نوشتن مناسب بود و علاوه برآن نسخ کتب در کتابخانه های خانقاه ها نگهداری می شد. علاءالدوله سمنانی کتاب العروه الاهل الخلوه و الجلوه را در خانقاه سکاکیه سمنان نوشت و نجم الدین کبری کتاب شرح السنه و مصابیح را در خانقاه تبریز به رشته تحریر درآورد. خانقاه مرو و خانقاه امام محمدبن منصور در سرخس نیز کتابخانه هایی غنی در اختیار داشتند. حمله مغول ها و خرابی نظامیه ها نیز سبب گسترش تدریس در خانقاه ها شد. خانقاه ها در طول حیات خود، نهادی تحقیقی و پژهشی محسوب می شد و قابل احترام بود.

حال که با خانقاه چیست، آشنا شدید به خوبی می دانید که خانقاه ها مکان هایی مذهبی بودند که در آن مراسمات واجب و مستحب و برخی آداب دیگر چون توبه و نیایش و ریاضت برگزار می شد. این جایگاه مذهبی اما به معنای نادیده گرفتن مساجد نبود. خانقاه ها نیز همپای با افول طریقت صوفیان به دست فراموشی سپرده شد و اکنون بقایای آن در برخی کشورهای اسلامی باقی مانده است.