حکم شرعی اتانازی چیست؟ نظر مراجع تقلید درباره اتانازی

مرگ راحت، مرگ آسان، مرگ از روی ترحم و در نهایت «اتانازی» کلماتی که تا مدتها می تواند ذهن شنونده را درگیر کند، و اگر خدای ناکرده در میان نزدیکان بیماری وجود داشته باشد که رنج بسیاری می برد و امیدی هم به بهبود و سلامت او نباشد، این درگیری ذهنی و فکری ابعاد تازه تری به خود می گیرد، براستی آیا تسریع در روند مردن بیماری که بسختی و دردآلود در بستر است برایش بهتر است؟ آیا می توان مرگ از روی ترحم را برای این افراد تجویز کرد؟ یا درخواست آنان را برای مرگ راحت پذیرفت؟ نظر اسلام در این مورد چیست؟ حکم شرعی اتانازی در اسلام و فقه شیعه چیست و علمای ما در این باره چه می گویند؟

اتانازی چیست؟

قبل از آنکه به بیان حکم شرعی اتانازی بپردازیم توضیح مختصری در مورد این واژه بیان می شود، اتانازی اصطلاحی پزشکی است که مفهوم کلی آن «اعطای مرگ خوب و راحت به بیماران لاعلاج و دردمند است در شرایط خاص که با انگیزه هایی نظیر ترحم و خیرخواهی همراه است». ورود این واژه به حوزه دانش پزشکی به قرن شانزدهم میلادی بر می گردد ولی سابقه علمی و عملی اتانازی در غرب طولانی می باشد.

در سده های اخیر بحث های جدی و فراوانی در خصوص درست بودن یا غلط بودن اتانازی از جهات گوناکون مطرح شد و به ویژه نگاه به این موضوع از منظر دین و اخلاق از اواخر قرن نوزدهم اوج گرفت و پس از آن در قرن بیستم به عنوان یک مسأله چالش برانگیز در زمینه اخلاق و حقوق پزشکی مطرح شد که در پی آن کتب و مقالات زیادی با این موضوع نگارش یافت. سخن در این زمینه طولانی است که این مطلب مجالی برای بیان آنها نیست.

موافقان و مخالفان اتانازی

جدای از حکم شرعی اتانازی در اسلام و نگاه فقهای شیعی به این مسأله، اتانازی در جهان دارای موافقان و مخالفان زیادی است. آنها که موافق اتانازی هستند دلایلی را ارائه کرده اند که به طور فشرده و فهرست بیان می کنیم:

دلایل موافقان اتانازی

اهمیت انتخاب فرد؛ از آنجایی که در نظام های لیبرال دموکراسی فرد از آزادی و حقوق کامل برخوردار است، لذا برای مراعات دقیق اصول لیبرال دموکراسی و آزادی فردی، افراد می توانند در مورد مرگ و زندگی خود تصمیم بگیرند.

شرایط و کیفیت زندگی بیمار و فشار روانی؛ از آنجا که درد جسمانی هراه با احساس روانی ناخوشایندی است که فرد خود را طفیل حمایت دیگران می بیند، و از سوی دیگر فرد قادر به اداره و کننرل خویش نیست، لذا این امر موجب رنج مضاعف شده و مرگ تدریجی شده و به همین دلیل جایز است که فرد خود را از این شرایط نامطلوب رها سازد.

هزینه های اقتصادی و کمبود منابع انسانی در جامعه؛ تحمیل هزینه های فراوان برای بیمارانی که امیدی به بهبود آنها نیست به صرفه و از روی خرد و عقل نمی باشد و موجب هدر رفتن منابع اقتصادی و نیروهای انسانی کارآمد جامعه و طولانی تر شدن لیست انتظار بیماران می شود.

نگاه جامعه شناسانه؛ شاید خویشاوندان و وارثان بیماری که امیدی به بهبود وی نیست مایل به نگهداری او نباشند زیرا این امر موجب تأخیر در رسیدن و به ارث و اموال او می شود. به همین دلیل بیماران خونی حق دارند برای مردن بیمارشان تصمیم بگیرند.

دلایل مخالفان اتانازی

آنان که مخالف مرگ ترحمی هستند نه از جهت حکم شرعی اتانازی بلکه به لحاظ اخلاقی و اجتماعی نیز دلایلی را مطرح کرده اند از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

مخالفت به دلایل اخلاق حرفه ای؛ این عمل مغایر با وظیفه و نقش اصلی پزشکان و پرستاران و پرسنل مراکز درمانی می باشد چون وظیفه آنها معالجه است نه کشتن.

این عمل غیر اخلاقی است؛ از آنجایی که اتانازی نوعی خودکشی است به لحاظ اخلاقی قابل توجیه نیست در شکل غیرداوطلبانه آن نیز چون به نوعی قتل محسوب مب شود باز هم از نظر اخلاقی مردود است.

نقض کرامت انسانی؛ این عمل با ارزش و احترام حیات انسانی مغایر است.

عدم صلاحیت بیمار برای این تصمیم؛ اگر بیمار از لحاظ ذهنی و روانی دچار بیماری باشد بنابراین قدرت تصمیم گیری در این مورد را ندارد

احتمال بهبود بیمار؛ شاید بیمار به زودی بهبود یابد بنابراین باید از اقدامات تسلی بخش استفاده کرد.

درخواست خانواده و اقوام بیمار؛ شاید بستگان و خانواده بیمار بخواهند مدت بیشتری فرد بیمار در میان شان باشد پس نمی توان این فرصت را از آنها دریغ کرد

رضایت همراه با اجبار؛ رضایت بیمار از روی فشار درد و ناراحتی جسمی و روانی است از این رو اجباری در آن وجود دارد و قابل استناد نیست.

حکم شرعی اتانازی

در این قسمت نظر مراجع محترم عظام در خصوص حکم شرعی اتانازی می آوریم.

مقام معظم رهبری

ایشان در پاسخ به این سوال که آیا افراد مبتلا به بیماری های لاعلاج که امیدی به بهبودی آنها نیست و درد بسیاری را تحمل می کنند، مجاز به “مرگ خوب” هستند؟ بدین شکل که اطرافیان به مرگ آسان و بدون درد او کمک کنند؟
۲- پزشکان در قبال این درخواست چه وظیفه ای دارند؟ فرمودند:
۱-مجاز نیستند.
۲-نباید درخواست را بپذیرند.

حضرت آیت الله سیستانی

ایشان در نیز در پاسخ به سوال زیر در خصوص حکم شرعی اتانازی می فرمایند: اتانازی»بر سه قسم است: ۱_ نوع فعّال که با تجویز داروی کشنده از طرف پزشک به زندگی بیمار خاتمه داده می‌‌شود. ۲_ نوع انفعالی، به صورت خودداری از ادامه‌ی مداوا و زنده نگاه داشتن بیمار محتضر. ۳_ نوع غیر مستقیم، با قرار دادن داروهای به مقدار زیاد در دسترس بیمار تا بیمار شخصاً به زندگی پر‌رنج خویش پایان دهد. استفاده از کدام‌یک بلااشکال است؟

هیچ کدام جایز نیست.

حضرت آیت الله مکارم شیرازی

آیت الله مکارم نیز در پاسخ به سوال فوق می فرمایند: تا آن مقدار که امید به بازگشت حیات دارد در صورت توان درمان را ادامه دهد و بیش از آن وظیفه ای ندارد ضمن اینکه اگر یقین به عدم بازگشت دارد می تواند وقتی مواد دستگاه تمام شد از ادامه آن بپرهیزد ولی قطع دستگاه جایز نیست.