تاریخچه شطرنج/ مبدا شطرنج کجا بود و چگونه در جهان گسترش یافت؟

اگر به بازی شطرنج علاقه مند هستید پس لازم است نسبت به تاریخچه شطرنج آگاهی داشته باشید. برای آشنایی با تاریخچه شطرنج نیاز نیست که به سراغ گوگل و ویکی پدیا بروید زیرا اطلس پلاس در این مقاله خود شما را با این بازی فکری جذاب و استثنائی آشنا می کند.

مبدا شطرنج

شطرنج یکی از بازی های باستانی ساخته دست بشر است که پس از گذر از مسیر پر فراز و نشیب تاریخ امروزه نیز در میان مردم رواج دارد. درباره تاریخچه شطرنج و منشاء آن نظریه های بسیاری مطرح شده است. ایرانی ها، یونانی ها، هندی ها، رومی ها، بابلی ها، مصری ها، سکاها، یهودی ها، چینی ها، انگلیسی ها و عرب ها را از جمله پدیدآورندگان و مبدعان این بازی مهیج و دوست داشتنی دانسته اند.

با این حال بیشتر محققان بر این نظر هستند که شطرنج در هند پدید آمده و سپس وارد ایران شده و از ایران نیز به جهان اسلام و در ادامه به اروپا راه یافته است. شطرنج در قرن پانزدهم میلادی در اروپا به شیوه ای که امروزه بازی می شود درآمد.

تاریخچه شطرنج در متون تاریخی

درباره پیدایش بازی شطرنج روایت های تاریخی زیادی برجای مانده است. براساس داستانی که در «شاهنامه ابومنصوری» (۹۵۷ میلادی) و همچنین شاهنامه فردوسی (۱۰۱۰ میلادی) آمده است: هنگامی که «طلحند» پسر «نای» در نبرد با «گو» کشته می شود، مادرش افسرده می گردد. جمعی از حکیمان هندی برای سرگرم کردن وی و همچنین نشان دادن شرایط نبردی که فرزندش در آن کشته شده است، شطرنج را ابداع نمودند.

در متن سانسکریتی که در اوایل قرن هشتم میلادی توسط نویسنده ای با نام «سوباندهو» (Subandhu) (385 – ۴۵۶ میلادی) دربارهٔ «اودایانا» (Udayana) پادشاه «امپراتوری واتسا» (Vatsa) در قرن پنجم پیش از میلاد نوشته شده اشاراتی به مهره های یک بازی بسیار شبیه به بازی شطرنج شده است.

در نوشته هندی دیگری با نام «هارساچاریتا» (Harshacharita) که مربوط به قرن هفتم میلادی می باشد و توسط نویسنده ای با نام بانابهاتا (Banabhatta) درباره پادشاهی «هارشا» (Harsha) (606 – ۶۴۷ میلادی) در شمال هند نوشته شده به آموزش شطرنج در دربار او اشاره شده است.

«علی بن حسین مسعودی» (۸۹۶ – ۹۵۶ میلادی)، تاریخ نگار و جغرافیدان مسلمان سده چهارم هجری، در کتاب «مروج الذهب و معادن الجوهر» اختراع شطرنج را به برهمنی به نام «بلهیت» نسبت می دهد که اولین کتاب دربارهٔ شطرنج را برای هندوها نوشته است.

تاریخچه شطرنج در هند

براساس بررسی های تاریخی شطرنج در دوره «امپراتوری گوپتا» (۳۱۹ – ۵۴۳ میلادی) در هند پدید آمد و «چاتورانگا» نام داشت. گفته می شود که بازی شطرنج امروزی برگرفته از دو بازی «چتوراجی» (Chaturaji) و «چاتورانگا» (Chaturanga) است که در هند انجام می شد.

چتوراجی (چهار پادشاه) یک بازی چهار نفره بود که بازیکنان با ۸ مهره در چهار گوشه صفحه می نشستند. حرکت بعضی از مهره ها در این بازی شباهت های بسیاری با حرکت مهره های شطرنج داشت. چاتورانگا (چهار دست) را پدر بازی شطرنج و شماری از بازی های فکری مشرق زمین همچون «شیانگ چی» و «جانگ چی» می دانند. این بازی در دوران امپراتوری گوپتا توسعه یافت و قواعد و مهره هایی مشابه شطرنج امروزی داشت. چاتورانگا در صفحه ای هشت در هشت و با خانه هایی یک رنگ بازی می شد.

تاریخچه شطرنج در ایران

قدیمی ترین اشاره به بازی شطرنج در متون تاریخی ایران و حتی جهان در کتاب «کارنامه اردشیر بابکان» صورت گرفته است. در این کتاب که درباره زندگی و حکومت «اردشیر بابکان» (۱۸۰ – ۲۴۲ میلادی) بنیانگذار «سلسله ساسانی» نوشته شده، آمده است که «اردشیر به فرِ خدای، در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت.» از آنجایی که شماری از بررسی های تاریخی، ابداع شطرنج را در دوره امپراتوری گوپتا می دانند و این امپرتوری در قرن سوم میلادی پدید آمده است، تسلط اردشیر بابکان بر بازی چترنگ (شطرنج) آن هم در قرن دوم میلادی، از نظر عده ای، نشان دهنده آن است که این بازی توسط ایرانیان ابداع شده است.

شماری از مورخان بر این نظر هستند که شطرنج در دوره امپراتوری ساسانی (۲۲۴ – ۶۵۱ میلادی) وارد ایران شد و به سرعت بخشی از برنامه آموزشی اشراف و شاهزادگان تبدیل گردید. «ابوالقاسم فردوسی» شاعر نامدار ایرانی در شاهنامه درباره ورود بازی شطرنج به ایران می گوید که این بازی توسط یکی از شاهان هند به «خسرو انوشیروان» (۵۰۱ – ۵۷۹ میلادی) هدیه شد و ایرانیان را در این بازی به رقابت خواند. اما ایرانیان این بازی را فراگرفته و موفق شدند هندی ها را شکست دهند.

«ابوریحان بیرونی» دانشمند به نام ایرانی نیز در کتاب «ماللهند» می گوید که در دوران خسرو انوشیروان، «برزویه» پزشک مشهور ایرانی بازی شطرنج را همراه با کتاب کلیله و دمنه از سفری که به هند رفته بود به عنوان سوغات به ایران می آورد. مسلم است شطرنج پیش از اسلام و در دوره سلسله ساسانی در بین مردم ایران و به خصوص در میان شاهزادگان و اشراف رایج بوده است.

تاریخچه شطرنج در جهان اسلام

در سال های ۶۳۸ تا ۶۵۱ میلادی، مسلمان وارد سرزمین ایران شدند و با فرهنگ ایرانیان آشنایی یافتند. یکی از مواردی که اعراب مسلمان از ایرانیان آموختند بازی چترنگ بود. اعراب به دلیل نبود حروف «چ» و «گ» در زبان خود «چترنگ» را «شطرنج» نامیدند. در دوره خلافت عباسیان بازی شطرنج محبوبیت بسیار زیادی در میان خلفا و اشراف یافت.

در میان مسلمان شطرنج انواع مختلفی داشت که می توان از آن جمله به شطرنج قدیم (شطرنج هندی یا همان شطرنج امروزی)، شطرنج طویل (شطرنج مستطیلی یا شطرنج ممدوح)، شطرنج جوارحیه، شطرنج تامه، شطرنج رومی، شطرنج حصون و شطرنج کبیر (شطرنج تیموری) اشاره کرد.

شطرنج در اروپا

شطرنج از طریق فتوحات مسلمانان در اندلس و بیزانس (روم شرقی) به اروپا راه یافت. این در اروپا نیز برای مدت ها در انحصار اشراف و شاهزادگان بود و تا دوره رنسانس مردم عادی با آن آشنایی نداشتند.

اروپایی ها در اواخر قرن پانزدهم میلادی تغییراتی در شطرنج ایجاد کردند. به عنوان مثال، پیاده ها اجازه یافتند در حرکت اول یک خانه را درجا بزنند و یا شاه اجازه یافت تنها یک بار در طول بازی دو خانه را یکجا حرکت کند. با این تغییرات شطرنج نوین که امروزه در سراسر دنیا بازی می شود، پدید آمد.