نقش ژئو کالچر شیعه در تحولات خاورمیانه

همزمان با روند کاهش سلطه استبداد در غرب آسیا، ظرفیت‌های ژئوکالچر شیعی نیز برجسته شده است. رخداد بین‌المللی تجمع اربعین سالار شهیدان، یک نمونه روشن از این تحول مهم و اساسی در منطقه به حساب می‌آید. این عظیم‌ترین تجمع بشری در یکی از ناامن‌ترین مناطق جهان، صورت یک بازیگر غیردولتی قدرتمند منطقه‌ای به عنوان هویت سیاسی تشیع است. این رخداد بین المللی در شرایطی فرصت ظهور یافته که تحولات منطقه‌ای، سرکوب‌های مذهبی و ایدئولوژیک علیه شیعیان را تضعیف کرده است.

کشور عراق اگرچه هنوز با معضل افراط گرایی، نا امنی و تروریزم دست به گریبان است، اما دیگر هیچ نهاد رسمی در آن، از افزایش آزادی‌های اجتماعی شیعیان نمی‌ترسد. در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز سرکوب شیعیان آنگونه که در گذشته وجود داشته، به شدت هزینه‌زا شده و توان اثرگذاری اجتماعی و سیاسی شیعیان ارتقاء یافته است و بیداری اسلامی در سال ۲۰۱۱ نیز این روند را تسریع کرده است. جنبش‌های شیعه با الهام از حزب‌الله لبنان فعالیت‌های خود را در کشورهایشان توسعه داده‌اند. ج.ا.ایران نیز یک قدرت کلیدی و مهم منطقه‌ایست و مرکز ثقل این ژئوکالچر محسوب می‌شود. یک پیامد مهم برای این وضعیت جدید، توسعه روابط فراملّی شیعیان در منطقه و شکلگیری یک شبکه فعال منطقه‌ای است.

به لحاظ سیاسی- نظامی، شبکه‌ای از گروه‌های شیعی در کشورهای منطقه به ویژه سوریه، لبنان، یمن و عراق شکل گرفته و ظهور داعش به تقویت انسجام و جایگاه بین‌المللی این شبکه سیاسی- نظامی انجامید. شبکه‌ای که هنوز در چارچوب یک اتحاد- با هویت فرهنگی- در منطقه حضور فعال دارد و طی سال‌های گذشته کارآمدی قابل توجهی از خود نشان داد و نقش کلیدی در فروپاشی خلافت خودخوانده داعش در عراق و سوریه داشت. تجمع اربعین، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های فرهنگی این بستر ژئوکالچری را نمایندگی می‌کند. به عبارت دیگر این رخداد بین‌المللی، نمایانگر عمق آن دسته از پیوندهای فرهنگی است که شبکه سیاسی- نظامی شیعه در منطقه بر آن بنا شده است. این شبکه در منطقه دارای ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر جریان‌های رقیبش متمایز می‌کند. این مؤلفه‌های تمایز در تجمع اربعین به عنوان مهم‌ترین رخداد فرهنگی این جغرافیای فرهنگی، متجلی شده است؛ به طوری که بررسی ابعاد مختلف اجتماع اربعین، زمینه‌های فرهنگی کنش سیاسی ژئوکالچر شیعه در طول نزدیک به نیم قرن را نشان می‌دهد.

نکته مهم اینجاست که تا کنون تجمع شیعیان در اربعین، در راستای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بوده است.واژه مسالمت‌جویانه که هرساله همراه با تجمع اربعین تکرار می‌شود، ماهیت صلح‌طلبانه قدرت ژئوکالچر شیعی را نمایندگی می‌کند. بنابر این،ژئوکالچر شیعه با ابعاد کنونی، یک بازیگر نوظهور در منطقه حساس غرب آسیا به حساب می‌آید. این پدیده از آن جهت که یک بازیگر مؤثر فراملی است و در چارچوب نظام بین‌الملل کلاسیک قرار نمی‌گیرد، نوظهور محسوب می‌شود. سیاست‌های اتخاذ شده از سوی شیعیان، اهتمام سران و مراجع سیاسی و مذهبی انان به پشتیبانی از ژئوکالچر شیعی در عین اعتقاد راسخ به وحدت و اخوت اسلامی، در کنار رخدادهای منطقه‌ای و شرایط خاص نظام بین‌الملل، مهم‌ترین عواملی هستند که به شکل‌گیری و توسعه این بازیگر منطقه‌ای یاری رسانده‌اند. ژئوکالچر شیعه طی سال های اخیر در زمینه‌های سیاسی و فرهنگی، موفقیت‌های چشم‌گیری داشته است. از این رو، غرب آسیا امروز با یک شبکه قوی فرهنگی و سیاسی فراملی به عنوان ژئوکالچر شیعه مواجه است که در تحولات منطقه به طور چشم‌گیری نقش‌آفرینی می‌کند.

افزون بر این، جغرافیای فرهنگی شیعه در جوار مناطق مهم اقتصادی هم‌چون خلیج فارس، مدیترانه، اروپا، شبه‌قاره هند، قفقاز و آسیای میانه قرار دارد. توجه به این ظرفیت‌ها در اینده می‌تواند پیوندهای موجود در دو شبکه سیاسی و فرهنگی را تقویت کند و به این ترتیب جایگاه شیعیان در آینده منطقه را ارتقاء بخشد.

دکتر عبدالطیف نظری