برده داری در اسلام؛ پیامبر چگونه فرهنگ برده داری را از میان برد؟

دربرخی از آیات نورانی قرآن کریم از برده و بردگی و برده داری سخن رفته است، در این مقاله برآنیم تا مسأله برده داری در اسلام را مورد بررسی قرار دهیم.

داستان برده داری در اسلام چیست؟

آنچه که از بررسی تاریخ روشن می شود این است که مسأله برده داری از دیرباز در میان بشریت مطرح بوده است و مختص به دین و آئین و کشور و قوم و یا ملت خاصی نبوده و نیست، و متاسفانه در همه موارد برده داری، بردگان سرنوشت تلخ و غم انگیزی داشتند و بردگی در طول تاریخ با انبوهی از جنایات هولناک همراه بوده است، و این جریان نامیمون تا صدسال پیش هم در میان بشریت مطرح بوده است.

برده داری در عرب پیش از اسلام نیز از مسائل رایج بود و بازرگانان زیادی به امر برده داری و خرید و فروش آنها اشتغال داشتند، جرجی زیدان در خصوص برده داری در میان اعراب می نویسد: «در میان اعراب ، چنان با بردگان بر خورد بدی داشتند که اگر کسی برده ای خریداری می کرد، ریسمانی را به گردنش می افکند و چون حیوانی او را به خانه اش می کشید»

همچنین در کتاب تاریخ بردگی چنین آمده است: «اعراب که همواره مشغول جنگ و جدال و غارت و چپاول اموال یکدیگر بودند، زنان و مردان و کودکان قبیله مغلوب را اسیر و بنده کرده و آنها را در بازارهای متعدّد بنده فروشی که مهم ترین آن ها بازار عکاظ بود، به معرض خرید و فروش می گذاشتند»

برده داری در اسلام پس از ظهور اسلام نیزهمچنان در میان مسلمانان رواج داشت و حتی در برخی از آیات قرآن و در بیان برخی احکام سخن از بردگان به میان آمده است، بطور مثال در آیه ۱۷۸ سوره مبارکه بقره چنین آمده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ…»؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! درباره کشتگان، بر شما قصاص مقرر شده، آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده…»

همچنین در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید: «وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَ لَأَمَهٌ مُؤْمِنَهٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَهٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ»؛ «و با زنان مشرک ازدواج مکنید؛ تا ایمان بیاورند. قطعاً کنیز با ایمان، بهتر از زن مشرک است؛ هر چند (-(زیبایى)-) او شما را به شگفت آورد».

سوالی که ذهن بسیاری از ازاد اندیشان را مشغول ساخته این است که چرا برده داری در اسلام جایز است و ایا تأیید برده داری در اسلام با ادعای آزادی و حرّیت در دین اسلام سازگار است؟!

برای پاسخ به این سوالات ابتدا باید دانست که اسلام و قرآن بخشی از برده داری را که منافات با کرامت انسانی داشته را تأیید نکرده و آن را رد کرده است بطور مثلا اسلام هیچگاه تأیید نکرده است که یک نفر به زور تعدادى را به اسیری بگیرد و سپس آنها را خرید و فروش نماید.

به همین منظور اسلام برای حل معضل برده داری و ریشه کن کردن این رسم و سنت غلط نیاز به زمان داشت چرا که محو کردن یک سنت که در میان جامعه ای ریشه دوانده اگر حساب شده نباشد و حرکت های اصلاحی با شتاب و عجولانه انجام گیرد، نتیجه معکوس خواهد داشت و این دقیقا مانند بهبودی یک شخص معتاد است که سالهاست به اعتیاد خود خو گرفته است، در اینگونه موارد، حتما باید از برنامه های زمان بندی شده استفاده کرد و به تدریج به محو آثار آن پرداخت. به همین دلیل می توان گفت برده داری در اسلام با شرایط خاصی وجود داشت.

از دیگر سو اگر در مسیر برده داری در اسلام دستور آزادی همه بردگان داده می شد ممکن بود که بشتر آنان تلف شوند چون آنها کسب و کار مستقلی نداشتند و خانه و وسیله ای برای ادامه زندکی در اختیاز نداشتند و اگر در یک روز و یک ساعت معین آزاد می شدند افراد زیادی به یکباره ظاهر می شدند که بیکار بودند و این موجب می شد که هم خودشان در زندگی دچار مشکل می شدند و هم نظم جامعه را مختل می کردند.

از این روست که باید تدریجاً آزاد می شدند و جذب جامعه می گشتند، نه جان خودشان به خطر می افتاد و نه امنیت جامعه را به خطر می انداختند و اسلام به طور صحیحی این برنامه حساب شده را تعقیب کرد.

همه اینها سبب شد که اسلام برای این مورد احکامی وضع نماید و راهکارهایی بیان نماید که بردگان رفته رفته، آزاد شوند و بدون اینکه مشکلی داشته باشند وارد اجتماع شوند.

احکامی مانند کفاره برخی گناهان مثل روزه خواری، آزاد کردن برده قرار داده شد و با این عمل برده هایی که از گذشته به ناحق گرفته شده بود آزاد شوند و همچنین بسیاری از بردگان که از ادیان دیگر و کشورهای دیگر در خانه مسلمانان بودند به تدریج با آیین اسلام و آداب اسلامی آشنا گشته و سپس آزاد می شدند.

برده داری در عصر حاضر

برده داری در اسلام در عصر حاضر اگرچه از نظر عملی امکان اجرای آن وجود ندارد ولی احکام آن در رساله ها موجود است و در این نوع برده داری مورد قبول اسلام که هم اکنون نیز در مطرح می باشد، کفار حربی که همان غیرمسلمانان متجاوز به خاک و مال و ناموس مسلمانان می باشند اگر اسیر مسلمانان شوند دیگر احترام سایر اسرا را نخواهند داشت ولی از آنجایی که کشتن اسیر در اسلام حرام است، و از سوی دیگر دلیلی برای نگهداری آنها در اردوگاه های اسرا وجود ندارد، می توان آنان را در خانه های مسلمین تقسیم کرد تا کار کنند چرا که این عمل، نوعی تنبیه نسبت به تجاوزشان به شمار می رود، همچنین کار کردن آنان به عنوان نیروی انسانی کمک به اقتصاد خانواده ها و در نهایت بهبود اقتصاد کشور را در پی خواهد داشت.

از آن طرف این عمل باعث می شود که آنان با آئین و آداب اسلام آشنا شوند و حتی شاید پس از مدتی مسلمان شده و در برخی موارد حتی بعد از آزادی نیز مایل باشند در همان محل بمانند و زندگی کنند.

البته دانستن این نکته نیز خالی از لطف نیست که در اسلام توصیه ها و احکام زیادی در مورد رعایت حقوق بردگان شده است از جمله اینکه بردگان نباید شکنجه شوند، و غذا و پوشاک و مسکن آنان باید تأمین باشد و…