بهترین شرح نهج البلاغه کدام است؟
- انتشار: ۱۳ دلو ۱۳۹۸
- سرویس: اطلس پلاس
- شناسه مطلب: 76315
هنگامی که قرار است از نهج البلاغه و بهترین شرح نهج البلاغه سخن بگوییم، عظمت و بزرگی این اثر بی بدیل زبانها را قاصر و قلم ها را ناتوان از آن می سازد که سخنی در خور و شایسته این کتاب شگفت انگیز به زبان آورند و ترسیم کنند، ولی هرکسی به فراخور بیان و قلم خویش نکته ای از هزاران راز و شگفتی این دریای معرفت را بازگو کرده است.
در این مطلب از سرویس اطلس پلاس به معرفی بهترین شرح های موجود در خصوص نهج البلاغه پرداخته می شود.
سنت شرح نویسی بر نهج البلاغه
در طول زمان از آغاز جمع آوری و تدوین نهج البلاغه توسط سید رضی تا کنون اندیشمندان و پژوهشگران اسلامی به نهج البلاغه نگاهی خاص و ویژه داشته اند و در حوزه های تاریخ و اخلاق و عرفان و حکمت و کلام و سیاست و مدیریت و… از این کتاب به عنوان یکی از مهمترین منابع قابل استناد اسلامی استفاده کرده اند. به همین دلیل به جرأت می توان گفت که در تاریخ اسلام و پس از قرآن کریم که کلام وحی است و اصلی ترین و اصیل ترین منبع اسلام به شمار می رود هیچ کتاب مقدس دیگری همانند نهج البلاغه در جریان شرح نویسی و تفسیر قرار نگرفته است.
در این میان انگیزه های گوناگونی شارحان را وادار به این نوشتن می کرده است که از جمله آنها می توان به توضیح واژگان، شرح مبانی کلامی و فلسفی، تبیین و تحلیل حوادث تاریخی و… اشاره نمود.
همچنین بیان نکات ادبی و بلاغی و استفاده وعظ گونه و اخلاقی از متون دینی و نقد و بررسی اِسنادی و اثبات صحت روایات و حتی اثبات قدرت و تسلط علمی نویسندگان شرح، نیز از دیگر انگیزه های نگارش شرح های نهج البلاغه به شمار می رود.
اگر بخواهیم در مورد بهترین شرح نهج البلاغه سخن بگوییم باید بگوییم که فارغ از انگیزه و خواستگاه اصلی نویسنده در خصوص شرح نویسی هم اکنون ما با انبوهی از شرح هایی روبرو هستیم که کم و بیش دارای مزایا و معایب و درستی و نادرستی ها می باشند از این رو برای درک بهتر و عمیق نهج البلاغه باید فهرستی از بهترین شرح های نهج البلاغه را دانست و البته ذکر این نکته نیز حایز اهمیت است که هر شرحی که نوشته شده از جهتی حایز اهمیت است که دیگری به ان نپرداخته و به همین دلیل کمی مشکل است که یک شرح را شروح موجود نهج البلاغه را به عنوان بهترین شرح نهج البلاغه انتخاب و معرفی نمود.
علی ایحال در ادامه مطلب به معرفی بهترین شرح های نهج البلاغه می پردازیم:
بهترین شرح نهج البلاغه
قبل از هر چیزی لازم به ذکر است که شروحی که بر نهج البلاغه نگارش یافته عموما به دو زبان فارسی یا عربی به رشته تحریر در آمده اند. اندیشمندان معتقدند که از میان شروح عربی سه شرح ابن ابى الحدید، میرزا حبیب الله خوئى و ابن میثم هر کدام از جهتى جزو بهترین ها به شمار می روند. که در ادامه به بررسی شرح ابن ابی الحدید و شرح میرزا حبیب الله خوئی می پردازیم:
شرح ابن ابی الحدید
شرح نهج البلاغه عزالدین ابی حامد عبدالحمیدین هبه المدائنی مشهور به ابن ابی الحدید تحولی اساسی در نگارش شروح نهج البلاعه به شمار می رود زیرا علاوه بر اینکه ابن ابی الحدید بر ادبیات عرب تسلط کامل و عالی داشته و اشعاری نیز سروده است بر تاریخ و فقه و کلام نیز احاطه کامل داشته است به همین دلیل شرحی که وی نوشته در طی زمان های گذشته تا کنون مورد توجه عموم بوده است. از دیگر ویژگی های این شرح این است که نویسنده آن ظاهرا نخستین شارح غیر شیعی نهج البلاغه است.
در انتخاب بهترین شرح نهج البلاغه شرح ابن ابی الحدید از حیث بیان زیبایی های ادبی نهج البلاغه و بیان مسائل تاریخی دارای اهمیت بسیاری است اما علی رغم ویژگی های خاص این شرح و استقبال فراوان از آن، شرح ابن ابی الحدید با نقدهای متعددی عمدتا از سوی منتقدان شیعی روبرو بوده است آنان معتدند که با اینکه ابن ابی الحدید هم لغت را خوب و دقیق بیان کرده و معنای آن را بوضوح روشن ساخته و هم از ابعاد مختلف کلمات را کامل شرح داده و از با اینکه سنی مذهب بوده است از حضرت مولای متقیان نیز به خوبی و نیکی تجلیل کرده است ولی باز هم در برخی مسائلی که شیعه و سنی با یکدیگر دارای تفاوت هایی هستند قدری کم لطفی کرده است.
گفتنی است که ابن ابی الحدید در مبانی کلامی معترلی است و در آغاز کتابش، اتفاق و قبول همه شیوخ معتزلی خود را در مورد صحت شرعی بیعت با عمر نقل کرده و تاأکید می کند که نصی از جانب رسول الله مبنی بر بیعت با خلیفه وجود نداشته ولی صحت این بیعت را به دلیل اجماع مردم قبول دارد ولی در عین حال حضرت امیرالمومنین را از سایر خلفای پیشین برتر می داند ولی این برتری و افضلیت را امری ضروری بر انتخاب وی به عنوان خلیفه نمی داند.
اگر بخواهیم یکی از دلایل اهمیت شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید را بازگو کنیم می توانیم گزارش های مفصل تاریخی او را نام ببریم که در تدوین این گزارش ها علاوه بر استفاده از منابع مشهوری مانند سیره ابن هشام و تاریخ طبری و… از برخی منابع کمیاب و نادر نیز استافده کرده که امروزه از میان رفته و در دسترس نیستند.
البته ویژگی های زیادی در شرح ابن ابی الحدید وجود دارد که این کتاب را شایسته نام بهترین شرح نهج البلاغه می سازد که بیان آن نگاه تخصصی تر و زمان بیشتری می طلبد.
منهاج‌البراعه فی شرح نهج‌البلاغه
دومین کتابی که می توان از آن به عنوان بهترین شرح نهج اغلبلاغه نام برد همین کتاب منهاج البراعه اثر مرحوم حاج میرزا حبیب الله هاشمی خویی می باشد. یکی از دلایلی که می توان از برای این گزینش بیان ک رد این است که ایشان جزو معاصرین بوده اند و حدود یکصد سال پیش فوت کرده اند و بنابراین شروح نهج البلاغه پیش از خود را کامل مطالعه کرده و سپس مطالبی را به آنها افزوده و از این حیث شرح بسیار خوبی نگارش یافته است اما متاسفانه از شرح ۲۱ چلدی ایشان، ۱۴ جلد توسط خود نوسینده به نگارش رسیده و باقی شرح به علت فوت نویسنده توسط علامه محقق معاصر استاد حسن حسن‌زاده آملی با نگارش تکلمه‌ای در پنج مجلد و مرحوم استاد محقق محمدباقر کمره‌ای نیز با نگارش دو مجلد دیگر به همان سبک و سیاق به پایان رسیده است.
این شرح دارای ویژگی‌هایی است که در سایر شرحها نایاب یا کمیاب است و به همین دلیل است که عنوان بهترین شرح نهج البلاغه را می تواند از آن خود نماید. این ویژگی ها عبارتند از:
-۱ ضبط اعداد متن نهج‌البلاغه جهت تسهیل امر پژوهندگان،
-۲ تقسیم خطبه‌ها و کلمات طولانی به چند قسمت،
-۳ جداسازی میان لغت، معنی و اعراب و ذکر نکات لطف ادبی،
-۴ شرح آمیخته با متن (شرح مزجی)،
۵ – اشاره به مواردی که ابن ابی‌الحدید از جاده صواب خارج شده و نقد آرأ و دیدگاههای وی،
۶ – اشاره به حوادث تاریخی مذکور در نهج‌البلاغه،
-۷ ذکر سلسله سند هریک از بخشهای نهج‌البلاغه.