۴۴ ضرب المثلی که ریشه قرآنی دارند…

بسیاری از ضرب المثل ها و اشعاری که میان ما رایج است پشتوانه قرآنی دارند و تحت تاثیر کلام وحی میان مردم رواج پیدا کرده اند.

شاید تا به حال به پشتوانه قرآنی این ضرب المثل ها و اشعار توجه نکرده باشیم اما در این نوشتار به برخی از ضرب المثل های قرآنی و همچنین اشعاری که توسط شعرای مشهور فارسی زبان با الهام گیری از آیات نورانی قرآن کریم سروده شده اند اشاره می کنیم:

۱٫ «وإذا مَرّوا بِاللّغْوِ مَرّوا کِراماً؛

و چون به بیهوده ای بگذرند، کریم وار در می گذرند.» (سوره ی فرقان، آیه ی۷۲)

ضرب المثل: شتر دیدی، ندیدی.

۲٫ «خَسِرَ الدُّنْیا وَالآخِرَه…؛

در دنیا و آخرت زیان کار شد.» (سوره ی حج، آیه ی ۱۱)

ضرب المثل: از آن جا رانده، از این جا مانده.

۳٫ «کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیهِمْ فَرْحُونَ؛

هر گروهی بدان چه نزد آنهاست، شادمانند.» (سوره ی مؤمنون، آیه ی۵۳)

ضرب المثل: هر کسی را به کار خویش خوش است کس نگـوید کـه دوغ مـن تُـرش است

۴٫ «واتَّقُوا فِتْنَهً لاتُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خاصّهً واعْلَمُوا إنَّ اللّهَ شَدیدُ الْعِقابِ؛

و بپرهیزید از فتنه ای که تنها به کسانی از شما که ستم کردند، نمی رسد و بدانید که خداوند سخت عقوبت می کند.» (سوره ی انفال، آیه ی ۳۵)

ضرب المثل: آتش که گرفت خشک و تر می سوزد.

۵٫ «إنّ الإنْسانَ لَیطْغی أنْ رآهُ اسْتَغْنی؛

انسان چون خود را بی نیاز بیند، سرکشی کند.» (سوره ی علق، آیه ی۶ و۷)

ضرب المثل: گر به دولت برسی مست نگردی، مردی

۶٫ «کانَ الإنْسانُ کفوراً؛

انسان ناسپاس است.» (سوره ی اسرا، آیه ی۶ و۷)

ضرب المثل: نمک خوردن و نمکدان شکستن.

۷٫ «والّذی جاءَ بِالصّدْقِ وصَدَّقَ بِهِ اولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ؛

و آن کسی که راستی آورد و آن را راست شمرد، آن گروهی هستند که ایشان پرهیزگارانند.» (سوره ی زمر، آیه ی۳۳)

ضرب المثل: راستی کـن که راستان رستند در جهان راستان قوی دستند

۸٫ «فإذا عَزَمْتَ فَتَوکَّلْ عَلی اللّهِ؛

پس چون اراده کاری کردی برخدا توکل کن.» (سوره ی آل عمران، آیه ی)

ضرب المثل: با توکل زانوی اشتر ببند.

۹٫ «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ؛

هر نَفْسی، چشنده ی مرگ است.» (سوره ی آل عمران، آیه ی۱۸۴)

ضرب المثل: اگر چـرخ گردون کشد زین تو سرانجام خشت است بالین تو

۱۰٫ «وَما تُقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ مِنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ؛

وهر کار خیر که از پیش برای خود بفرستید همان را نزد خدا می یابید.» (سوره ی بقره، آیه ی۱۱۰)

ضرب المثل: دنیا مزرعه آخرت است.

برگ عیشی به گور خویش فرست کـس نـیـارد تــو پـیـش فـرسـت

بـیــا تــا بـرآریــم دسـتـی ز دل کـه نـتــوان بـرآورد فــردا ز گـِل

(سعدی)

۱۱٫ «وَجَاءَ إِخْوَهُ یُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ ؛

و برادران یوسف آمدند و بر او وارد شدند. او آنان را شناخت ولی آنان او را نشناختند». (سوره یوسف، آیه ۵۸)

ضرب المثل: کوه به کوه نمی رسد، آدم به آدم می ‌رسد.

۱۲٫ «قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ»

اینجا محل جدائی من و تو است. (کهف ۷۸)

ضرب المثل: ما را به خیر و شما را به سلامت.

۱۳٫ «وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا

و بگو حق آمد و باطل نابود شد و همانا باطل نابود شدنی است. (اسراء ۸۱)

ضرب المثل: دیو چو بیرون رود فرشته درآید.

۱۴٫ «إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا

اگر احسان و خوبی کنید، به خودتان خوبی کرده اید و اگر بدی کنید، به خود بدی کرده اید. (اسراء ۷)

ضرب المثل: هر چه کنی به خود کنی گر همه خوب و بد کنی

۱۵٫ «وَمَنْ یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُرَاغَمًا کَثِیرًا وَسَعَهً

کسی که در راه خدا هجرت کند، جاهای امن فراوان و گسترده‌ای در زمین می‌یابد» (نساء ۱۰۰)

ضرب المثل: از تو حرکت از خدا برکت.

۱۶٫ «وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَهٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ

هر مصیبت و گرفتاری که برایتان پیش می آید به دست خودتان ایجاد شده است.» (شوری ۳۰)

ضرب المثل:

گله از هیچ کس نباید کرد

کز تن ماست آنچه بر تن ماست

۱۷٫ الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَالْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ وَالطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ

زن های ناپاک و زشتکار، شایسته ی مردان ناپاکند و همچنین مردان ناپاک، شایسته ی زنان ناپاکند. زن های پاکدامن نیز، شایسته ی مردان پاکدامن، و مردان پاکدامن، شایسته ی زنان پاکدامنند. (نور ۲۶)

ضرب المثل: کبوتر با کبوتر باز با باز؛ کند همجنس با همجنس پرواز

۱۸٫ «بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ

بلکه چیزى را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند.» (یونس ۳۹)

ضرب المثل: گربه دستش به گوشت نمی‌رسید، می‌گفت گوشت بو می‌دهد.

۱۹٫ «وَمَا دُعَاءُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ؛

و دعای کافران جز در گمراهی نیست (و مستجاب نمی‌شود).» (سوره رعد آیه ۱۴)

ضرب المثل: به دعای گربه سیاه، باران نمی‌بارد.

۲۰٫ «وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ»

و هر خیری که انفاق کنید به طور کامل به شما باز گردانده شود. (بقره ۲۷۲)

ضرب المثل: با هر دست بدهی از همان دست پس می گیری

۲۱٫ «وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ

و (از نعمت‌های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید. (سوره اعراف آیه ۳۱)

ضرب المثل: کاه از تو نیست کاهدان که از توست.

۲۲٫ «هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ»

آیا جزای نیکی جز نیکی است؟! (سوره الرحمن آیه ۶۰)

 ضرب المثل: خوبی را با خوبی باید پاسخ داد.

۲۳٫ «وَ لا تَسْتَوِی اَلْحَسَنَهُ وَ لاَ اَلسَّیِّئَهُ اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا اَلَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ»

هرگز خوبى و بدى یکسان نیست، بدى را با خوبى دفع کن تا دشمنان سرسخت هم‏چون دوستان گرم و صمیمى شوند. (فصلت ۳۴)

ضرب المثل: از محبت خارها گل می شود

۲۴٫ «لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ»؛

چرا سخنی می گویید که به آن عمل نمی کنید.» (سوره ی صف، آیه ی ۲)

ضرب المثل: به عمل کار برآید، به سخن دانی نیست.

۲۵٫ «وَما عَلَی الرَّسُولِ إلاّ الْبلاغُ؛

پیامبر وظیفه ای جز رسانیدن پیام (الهی) ندارد.» (سوره ی مائده، آیه ی ۹۹)

ضرب المثل:

گر نیاید به گوش رغبت کس

بر رسـولان پیام بـاشد و بس

از ما گفتن بود.

۲۶٫ «لِکُلِّ نَبأٍ مُسْتَقَر».

هر خبری را وقت معینی است.» (سوره ی انعام، آیه ی ۶۷)

ضرب المثل: هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد.

۲۷٫ «ما عَلَی الْمُحْسِنین مِنْ سَبِیل؛

بر نیکوکاران باکی نیست.» (سوره ی توبه، آیه ی ۹۱)

ضرب المثل: آن را که حساب پاک است از محاسبه چـه باک است

۲۸٫ «قُلْ کُلّ یعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ؛

بگو هر کس بر حَسَب شکل گیری شخصیتش، عمل می کند.» (سوره ی اسراء، آیه ی ۸۴)

ضرب المثل: از کوزه همان برون تراود که در اوست.

۲۹٫ «ألَیسَ الصُّبْحُ بِقَریبٍ؛

مگر نه این است که صبح امید (پیروزی) نزدیک است؟» (سوره ی هود، آیه ی ۸۱)

ضرب المثل: در نا امیدی بسی امید است پـایان شب سیه سپید است (نظامی)

۳۰٫ «عَسی أنْ تَکْرَهُوا شَیئاً وهُوَ خَیر لَکُمْ؛

و شاید چیزی را خوش ندارید و حال آن که خیر شما در آن است.» (سوره ی بقره، آیه ی ۲۶۱)

ضرب المثل: دردا که طبیب صـبر* می فـرماید وین نفس حریص را شکر می باید

* صبر: نوعی گیاهی دارویی و بسیار تلخ.

۳۱ ـ «فإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرا؛

پس به یقین بعد از هر سختی، آسانی است.» (سوره ی انشراح، آیه ی ۵)

ضرب المثل: از پَسِ هرگریه آخر خنده ای است.

۳۱٫ «اللّهُ یرزُقُها وإیاکُمْ؛

خداوند، او و شما را روزی می دهد.» (سوره ی عنکبوت، آیه ی ۶۰)

ضرب المثل: هر آن کس که دندان دهد، نان دهد.

۳۲٫ «وَلا تَجْعَلْ یدَکَ مَغْلُولَهً إلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ؛

و هرگز دستت را برگردنت زنجیر مکن (و ترک انفاق و بخشش مکن) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشا.» (سوره ی اسراء، آیه ی ۲۹)

ضرب المثل: اندازه نگه دار که اندازه نکوست.

۳۳٫ «وَلا یحِیقُ الْمَکْرُ السَّیءُ إلاّ بِأهْلِهِ؛

و اندیشه ی بد، جز اهلش را فرا نگیرد.» (سوره ی فاطر، آیه ی ۴۳)

ضرب المثل: هر آن کس که اندیشه ی بد کند بـه فرجام بـد تـا تـن خـود کند (فردوسی)

۳۴٫ «وَمَنْ أساءَ فَعَلَیها؛

وهر کس بد کند (به زیان) خود اوست.» (سوره ی جاثیه، آیه ی ۱۵)

ضرب المثل: هر که بدی کـرد و به بد یارش هم به بد خـویش گـرفتار شد

۳۵٫ «وَجَزاءُ سَیئَه سَیئه مِثْلُها؛

و جزای بدی، بدی است مانند آن.» (سوره ی شوری، آیه ی ۴۰)

ضرب المثل: کلوخ انداز را پاداش سنگ است. (سعدی)

۳۶٫ «وَلِکُلِّ أمّهٍ أجَل…؛

و برای هر اُمّتی اجلی است…» (سوره ی اعراف، آیه ی ۳۴)

ضرب المثل: که کار خدای نه کاری است خرد قـضـای نبشتـه نشـایــد سـِتُـرد (فردوسی)

قضـا کشتی آن جا که خـواهد بَرد و گـر نا خـدا جـامعه بـر تن دَرَد (سعدی)

۳۷٫ «وأنَّ لَیسَ للإنْسانِ إلاّ ما سَعی؛

و انسان را نیست جز آنچه کوشش کند.» (سوره ی نجم، آیه ی ۳۹)

ضرب المثل: به جز از کشته خویش نَدرَوی.

نا بـرده رنـج گنج میسّر نـمـی شـود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد (سعدی)

۳۸٫ «یعرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسیماهُمْ…؛

گناهکاران به چهره و سیمایشان شناخته شوند.» (سوره ی الرحمن، آیه ی ۴۱)

ضرب المثل: رنگ رخسار خبر می دهد از سرّ ضمیر (سعدی)

۳۹٫ «أولئِکَ الّذینَ اشْتَروا الضَّلالَهَ بِالْهُدی فَمَا رَبِحَتْ تِجارتُهُمْ وَما کانُوا مُهْتَدِین؛

آنانند که گمراهی را به بهای هدایت خریدند، پس تجارتشان سودی نکرد و از هدایت یافتگان نبودند.» (سوره ی بقره، آیه ی ۱۶)

ضرب المثل: دین به دنیا فـروشان خـرند یوسف فروشند تا چه خرند

۴۰٫ «واعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جِمیعاً ولا تَفَرّقوا؛

وهمگی به ریسمان الهی دست زنید و پراکنده نشوید.» (سوره ی آل عمران، آیه ی ۱۰۳)

ضرب المثل: یک دست صدا ندارد.

۴۱٫ «إنّی أری ما لا تَروْنَ؛

همانا من آن می بینم که شما نمی بینید.» (سوره ی انفال، آیه ی ۴۸)

ضرب المثل: تو مو می بینی و من پیچش مو.

۴۲٫ «واجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أهْلِی، هارونُ أخِی اُشْدُدْ بِهِ أزْرِی؛

و از اهل من برایم وزیری قرار بده. هارون برادرم را، پشت من بدو استوار کن.» (سوره ی طه، آیه ی ۲۹)

ضرب المثل: اگر دو برادر دهد پشت به پشت تـن کـوه را بـاد مـانـد بـه مشت (فردوسی)

برادر پشت برادر است.

۴۳٫ «قالَ یا نُوحُ إنَّهُ لَیسَ مِنْ أهْلِکَ إنَّهُ عَمل غَیرُ صالِح؛

ای نوح بی گمان او از اهل تو نیست او [صاحب] کرداری نا شایست است.» (سوره ی هود، آیه ی ۴۶)

ضرب المثل: پسر نوح با بدان بنشست آثـار نـبـوتـش گـم شـد (سعدی)

۴۴٫ «لَوْ کانَ فِیهما آلِهَه إلاّ اللّه لَفَسَدَتا؛

اگر در آن دو (آسمان و زمین) معبودانی جز خدای بودند، البته [هر دو] تباه می شدند.» (سوره ی انبیاء، آیه ی ۲۲)

ضرب المثل: دو پادشاه در اقلیمی نگجند.

آشپز که دو تا شد، آش یا شور می‌شود یا بی‌نمک.