قوانین جنگ در اسلام

جنگ و قوانین جنگ واژه هایی هستند که شنیدنش وحشت را به دلها منتقل می کند؛ واژه های که ظاهری خشن دارد و حکایت از آتش، درد، مرگ و خانواده هایی که در چشم انتظاری برای بازگشت عزیزان شان از جنگ روزشماری می کنند. و جنگ گاهی ناگزیر است، تا جایی که حتی در برخی موارد تقدیس می شود و وظیفه هر آزاده ای به شمار می رود.

در این میان اسلام به عنوان دینی که برای انسان و انسانیت ارزش زیادی قائل است اگر جنگ و جهادی هست قطعا در راستای دفاع از ارزش ها و محفوظ ماندن کرامت انسانی است و در واقع جنگ در اسلام دعوت است به حق و مبارزه با تبهکاران و مفسدان. به همین دلیل در جهاد اسلامی می بایست یکسری اصول و ارزش هایی مورد احترام قرار گیرد و رعایت شود. قوانین جنگ در اسلام موید این مطلب است.

قوانین جنگ در اسلام

دستورهای اسللام در خصوص جنگ و قوانین جنگ را می توان از لابه لای فرمایشات معصومین علیهم السلام و نیز از بررسی رفتار و سیره آنان دریافت. برخی از موارد قانون جنگ در اسلام را بطور خلاصه ذکر می نماییم:

مولای متقیان حضرت علی علیه السلام در جنگ صفین، خطاب به نیروهای خویش چنین سفارش فرمودند:

«لا تبدءوا القوم بقتال حتّی یبدءو کم و لا تقتلوا مدبراً و لا تجهزوا علی جریح ولا تهتکوا عوره و لاتمثلّوا و لاتدخلوا رحال القوم و لاتهیجوا امرأهً و لاتسبّوا أحداً»؛ هرگز با دشمن جنگ نکنید تا آنان آغاز کنند. فراریان را نکشید، بر زخمیان متازید، هتک حرمت و عورت نکنید، از “مثله کردن” بپرهیزید، وارد خانه‌های آنان مشوید، برزنان حمله نکنید و به کسی دشنام ندهید.»

همچنین در روایتی از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که قبل از حرکت نیروهایشان برای جنگ و جهاد سفارش می فرمودند:

«اغزوا باسم الله و فی سبیل الله، لا تغدروا و لا تغلّوا و لا تمثّلوا ولا تقتلواولیداً و لا امراهً و لا کبیراً فانیاً و لا منعزلاً بصومعه ، لا تعقروا نخلاً و لا تحرقوه و لا تقطعوا شجرهً مثمرهً و لا تهدموا بناءً و لا تذبحوا شاه و لا بقرهّ و لا بعیراً إلاّ لمأکله…»؛ «به نام خدا و در راه خدا بجنگید، نیرنگ و حقّه نزنید، مثله نکنید، کودکان و زنان و سالخوردگان را نکشید، دیر نشینان گوشه گیر را نکشید، درخت نخل و درختان میوه را نبریدو نسوزانید، خانه ای را ویران نسازید، گوسفند و گاو و چهارپایان را- جز برای خوردن- ذبح نکنید.»

از حضرت علی علیه السلام نقل شده که ایشان در جنگ جمل، به یاران خویش سفارش کرد که با مردم بصره چنین رفتار کنند: «لاتسبّوا لهم ذریهً و لا تجهّزوا علی جریح و لا تتّبعوا مدبراً و من اغلق بابه فهو آمن.»؛ «کودکانشان را به اسارت نگیرید، برزخمیان نتازید، فراریان را تعقیب نکنید، و هر کس به خانه خود رفت و در را بست، ایمن است.»

همچنین ایشان پس از فتح بصره در جنگ جمل، به سربازان فرمود:

«فإذا کانت الهزیمه بإذن الله فلا تقتلوا مدبراً و لا تصیبوا معوراً و لا تجهزوا علی جریح.»؛ «وقتی به خواست خداوند، دشمنان هزیمت کردند، فراریان را نکشید، افراد بی دفاع را مورد حمله قرار ندهید و بر زخمیان نتازید.»

قوانین جنگ که از سوی رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- در روز فتح مکه نسبت به مشرکان در روز فتح مکّه صادر شد نیز اینگونه می باشد:

«ألا! لا یجهزّن علی جریح و لا یتبعن مدبر و لایقتلنّ أسیر و من أغلق علیه بابه فهو آمن.»؛ «آگاه باشید: هرگز بر مجروحی نتازید و فراری را تعقیب نکنید و اسیری را نکشید و هرکس در خانه خود را به روی خود ببندد، مصون است.»

همچنین در جای دیگری حضرت علی علیه السلام به یکی از فرماندهانش به نام «جاریه بن قدامه» دستور داد:

«ولا تجهز علی جریح و لاتسخرّن دابه وإن مشیت و مشی أصحابک، و لاتستأثر علی أهل المیاه بمیاهم و لاتشربنّ إلاّ فضلهم عن طیب نفوسهم…»

«برزخمیان متاز، چهارپایان را به تصرّف خود در نیاور، هرچند تو و سربازانت پیاده باشید.صاحبان آب ها را از آبشان محروم مکنید و جز اضافه آب آن ها را، آن هم از روی رضایت خاطر، میاشامید (یعنی نسبت به آب و حیوانات مناطق جنگی، تصرّف عدوانی و بی رضایت از صاحبان آن ها نداشته باشید).»

پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله وسلّم هنگام اعزام سربازان به جنگ، سفارش می فرمود: نیرنگ و فریب ندهید، و کشته ها را مثله ننمایید و زنان و کودکان را نکشید. همچنین ایشان از کشتن افراد زمین گیر و نوجوان و خدمتکاران و اجیران نهی می نمود: «أنّ النبی- صلّی الله علیه و آله و سلّم- نهی عن قتل الوضعاء و العسفاء.»

در قوانین جنگ اسلام جنگیدن فقط با کسی مجاز است که با تو می جنگد، حضرت علی علیه السلام به معقل بن قیس (از فرماندهان خود) که برای جنگ با شامیان می رفت، فرمود: «لا تقاتلنّ إلاّ من قاتلک.»، «جز با آنان که با تو می جنگند، جنگ مکن.»

این جمله ضرورت پرهیز از نبرد با کسانی را می رساند که مردم بی دفاع یا غیر نظامی اند و کاری به جنگ ندارند.

مواردی که یاد شده برخی قوانین جنگ عمومی در نگاه اسلام بود. البته اسلام در موارد خاص نیز توصیه هایی برای جهادگران دارد که در ادامه به آنها اشاره م یکنیم:

محیط زیست و طبیعت در قوانین جنگ

ایشان در خصوص آسیب نرسانیدن به محیط و طبیعت در جنگ فرمودند:

«لاتقطعوا شجراً إلاّ أن تضطرّوا إلیها…»؛ «درختی را قطع نکنید، مگر آن که ناچار شوید…»

منع کشتن صومعه نشینان و بازرگانان و اسرا و کشاورزان

قوانین جنگ در اسلام اجازه کشتن صومعه نشینان و بازرگانان و گروگان ها و اسرا را نمی دهد چنانکه هرگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم گروهی را برای انجام عملیات می فرستادند، می فرمودند: صومعه نشینان را نکشید:

«إن  النبىّ- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-کان إذا بعث سریهً قال: لا تقتلوا أصحاب الصوامع!»

در روایت دیگری جابربن عبدالله نقل می کند که پیامبر و یاران، بازرگانان مشرکان را نمی کشتند:

«کانوا لا یقتلون تجّار المشرکین.»؛

در نگاه نورانی پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم سفیران و گروگان ها مصونیت بودند چناکه ایشان می فرمود:

«لاتقتل الرسل و لاالرهن.»؛ «فرستادگان و گروگان ها کشته نمی شوند.»

حضرت علی علیه السلام به فرماندهان نظامی خود در خصوص ستم نکردن به کشاورزان می نوشت:

«انشدکم الله فی فلاحی الأرض أن یظلموا قبلکم.»؛ «شمار را به خدا سوگند می دهم که مبادا کشاورزان از ناحیه شما مورد ستم قرار گیرند.»

سلاح شیمایی در قوانین جنگ

در قوانین جنگ اسلام پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم از ریختن سم در سرزمین مشرکان (استفاده از سلاح های شیمیایی) نهی می فرمودند:

«نهی رسول الله أن یلقی السمّ فی بلاد المشرکین.»

منع کشتن کودکان و زنان

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در یکی از جنگ ها به زن کشته شده ای از زنان دشمن در راه برخورد، پرسیدند: چه کسی او را کشته است؟ گفتند: خالدبن ولید. آن گاه به بعضی از همراهان خود فرمود: خود را به خالد برسان و به او بگو: « إنّ رسول الله ینهاک أن تقتل امرأهً أو ولیداً أو عسیفاً.»؛ «پیامبر خدا تو را نهی می کند که زنی یا کودکی یا اجیری را به قتل برسانی.»

زنان معمولاً در جنگ ها مصونیت داشتند، بطوریکه حتّی در برخورد با خیانت قبیله «بنی قریظه» که با دشمنان اسلام همدستی کرده بودند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم همه مردان آنان را کشت و اموالشان را به غنیمت گرفت ولی زنان مصون از کشتن ماندند، و تنها یک زن کشته شد.

در مورد مصونیت زنان، مولای متقیان حضرت علی علیه السلام به سربازان خود سفارش می فرمودند

«ولا تهیجوا امرأهً بأذی و إن شتمن أعراضکم و تناولن امرائکم و صلحائکم، فإنّهنّ ضعاف القوی و الأنفس و العقول.»؛ «به زنان آسیب نرسانید، هر چند به ناموس های شما دشنام دهند و به امیران و نیکان شما بدگویی کنند؛ چراکه آنان ناتوان و ضعیف النفس و کم خردند.»