معرفی شاعران فارسی پاکستان

شاعران فارسی پاکستان همچون ستاره هایی درخشان در آسمان زبان و ادبیات فارسی می درخشند. شاید بسیاری ندانند که زبان فارسی در پاکستان و در میان مردم و شاعران پاکستانی چه جایگاهی دارد. در این مقاله به شاعران فارسی پاکستان می پردازیم؛ همچنین اگر به مطالعه در زمینه شاعران فارسی هند نیز علاقه دارید با ما همراه باشید.

زبان فارسی در پاکستان

اکثر جمعیت ۲۰۰ میلیونی پاکستان به زبان اردو صحبت می کنند. البته زبان انگلیسی نیز که یادگار دوران استعمار بریتانیا بر شبه قاره هند می باشد هم اکنون در میان طبقات بالای جامعه و تحصیل کردگان و اکثر دانشگاه ‌های این کشور رواج دارد.

قرابت میان زبان فارسی و زبان اردو در پاکستان از قدیم مورد توجه دانشمندان و ادبا بوده است. شاعران فارسی پاکستانی همچون امیرخسرو، غالب، اقبال، بیدل، ابوالفرج رونی، ادیب پیشاوری و غیره که به زبان فارسی شعر می سراییدند، تایید کننده این امر است. حضور ایرانیان و فارسی زبانان در دره سند و در دربار حکمرانان این منطقه در طول تاریخ به نزدیکی و در هم تنیدگی میان فارسی و اردو در پاکستان انجامیده است تا جایی که گفته می شود هم اکنون ۶۰ درصد واژه های اردو، فارسی است. به عنوان مثال نام ایالت پنجاب که از دو واژه فارسی «پنج» و «آب» – که به دلیل وجود پنج رود جاری در این ایالت – تشکیل شده است و بلوچستان که ترکیبی است از نام «بلوچ» و پسوند فارسی «ستان» نشان دهنده این واقعیت است که زبان فارسی در کشور پاکستان از نفوذ بسیار بالایی برخوردار بوده است.

تاریخچه زبان فارسی در پاکستان به پیش از فتح شبه قاره هند توسط «سلطان محمود غزنوی» بازمی گردد. اما در دوره حکومت «سلطان محمود غزنوی» و همچنین حکومت های پس از وی که بر شبه قاره تسلط داشتند، حضور زبان فارسی در میان مردم و درباریان تثبیت شد و در ادامه زبان فارسی با زبان های بومی شبه قاره همانند زبان اردو امتزاج یافت. در این دوره حاکمان ترک منطقه و ادبای مسلمان تلاش کردند تا زبان اردو را که در دربار و توسط اشراف، دانشمندان و مردم شهرنشین استفاده می شد را تهذیب نمایند. بر همین اساس واژه های فارسی جایگزین واژه های سانسکریت شد که زبان هندوها بود.

براساس شواهد تاریخی زبان فارسی در شبه قاره چیز در حدود ۸۰۰ سال رواج داشت. جایگاه زبان فارسی در هند و پاکستان به اندازه ای است که گفته می شود پدر «جواهر لعل نهرو» در سال ۱۹۱۵ میلادی برای کارت دعوت ازدواج وی، از دو زبان فارسی و انگلیسی استفاده کرده است. همچنین پس از استقلال پاکستان از هند، فارسی در تمامی مدارس پاکستان تدریس می شد اما در سال ۱۹۸۵ زبان فارسی جای خود را به زبان عربی داد. تا پیش از ریاست جمهوری ژنرال ضیاءالحق، زبان فارسی در تمامی مدارس دولتی پاکستان، تا کلاس هشتم تدریس می شد. در این هشت قرن شاعران فارسی پاکستانی بسیاری مطرح شدند و چراغ زبان فارسی را در شبه قاره هند روشن نگه داشتند.

شاعران فارسی پاکستانی

در ادامه به معرفی شماری از مهمترین شاعران فارسی پاکستان می پردازیم.

اقبال لاهوری؛ ستاره شاعران فارسی پاکستان

محمّد اقبال لاهوری (۱۲۵۴ – ۱۳۱۷ هجری شمسی) بزرگ ‌ترین شاعر فارسی و اردو در این قرن می باشد. جایگاه وی در میان بزرگان و دانشمندان و شاعران فارسی پاکستان و جهان به اندازه ای است که به وی لقب «شاعر مشرق» و «حکیم امّت» و «علّامه» داده‌ اند. اقبال شیفته و دوستدار مولوی و حافظ بوده و خود را «برهمن ‌زاده ‌ای رمز آشنای روم و تبریز» معرفی می کرده است.

اقبال لاهوری در منطقه سیالکوت در ایالت پنجاب پاکستان به دنیا آمد. وی قرآن را در یکی از مساجد سیالکوت آموخت و سپس وارد کالج میسیونری اسکاچ شد. اقبال سپس در رشته فلسفه از دانشگاه لاهور فارغ التحصیل شد و مدتی بعد مدرک کارشناسی ارشد فلسفه خود را در سال ۱۸۹۹ میلادی از دانشگاه پنجاب دریافت نمود. اقبال سپس راهی اروپا شد و در دانشگاه کمبریج و دانشگاه مونیخ در رشتهٔ فلسفه تحصیل کرد و مدرک دکتری خود را گرفت.

اقبال لاهوری بیشتر از اینکه شاعری قهار باشد حکیمی انقلابی و فیلسوف و مصلحی اجتماعی و مبلغ اتحاد و بیداری مسلمین و خواستار بازسازی عقاید مسلمانان و رهایی از استعمار و ترویج آموزش و آزادی برای زنان و پیشقدم تجدید مبانی فکری مشرق زمین و مقابله کننده با دیندارنمایان ریاکار بود. اقبال زبان فارسی در پاکستان را از اضمحلال نجات داد و همچنین زبان اردو را به یک زبان کامل و جدّی تبدیل کرد.

خوشحال خان ختک؛ شاعری پشتو در میان شاعران فارسی پاکستان

خوشحال خان ختک به عنوان نامدارترین شاعر پشتو زبان یکی دیگر از شاعران فارسی پاکستان است. وی در قرن هفده میلادی و در دوره امپراتوری گورکانیان هند در کوهپایه‌ های هندوکش در شمال غربی پاکستان زندگی می ‌کرده است. وی هم غزل می سراییده و هم بر شعر حماسی تسلط داشته است. خوشحال خان ختک در اشعار حماسی خود متأثر از ابوالقاسم فردوسی بوده است. اکثر قصاید و بخش زیادی از غزلیات این شاعر بزرگ پشتو زبان رنگ و بویی حماسی دارد و اغلب مربوط به جنگ هایی است که خود وی در آن ها مشارکت داشته است.

اشعار فارسی خوشحال خان ختک در بخش پایانی دیوان او آمده است که «خوشحال خان ختک فارسی وینا» نام دارد. در این بخش ۴۶ غزل و ۱۰ رباعی و یک فرد و پنج غزل ملمع جای دارد. خوشحال خان ختک همچنین شش غزل ترکیبی فارسی و پشتو نیز سروده است که در مجموع آن ها ۴۶ بیت می باشد. این غزل ‌ها که در واقع فارسی محسوب می شوند قافیه آن را پشتو است. درون‌ مایه غزل ‌های فارسی خوشحال‌ خان ختک، عشق ‌ورزی و تغزل، بی ‌وفایی یار و بدعهدی روزگار، زهد و عرفان و اخلاق، مهر شاهان به درویشان، شکایت از نفس نافرمان درون و دیو سرکش بیرون و موضوعات مذهبی است.

دیگر شاعران فارسی پاکستان

از دیگر شاعران فارسی پاکستان می توان به «آفرین لاهوری» (۱۰۷۰ – ۱۱۵۴ هجری قمری) مشهور به «شاه ‎فقیرالله»، «پیرنصیر الدین نصیر» (۱۹۴۹ – ۲۰۱۳ میلادی) که به «شاعر هفت زبان» معروف است، «عثمان مروندی» (۶۷۳ –۶۷۳ هجری قمری) که «لعل قلندر» شهرت دارد و «خسرو بیک گرجی» (۱۷۹۰ – ۱۸۴۰ میلادی) متخلص به «غلام»، «خسرو» یا «خسروا»، اشاره کرد.