سوره های مکی و مدنی

مکی و مدنی بودن سوره های قرآن به محل نزول آنها در دو شهر مکه و مدینه اشاره می کند.

نگاهی به تاریخ صدر اسلام و حتی تاریخ کنونی نشان می دهد که دو شهر مکه و مدینه نزد مسلمانان از اهمیت خاصی برخوردار است.

در این راستا حتی دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شکل گرفته است. محور اصلی این دانش جداسازی سوره های مکی از مدنی، بررسی ویژگی های آیات و تشویق به فراگیری این علم می باشد.

برای شناخت دقیق سوره های مکی و مدنی و ویژگی ها خاص هر یک خواندن این مطلب را از دست ندهید:

لزوم و معیار شناخت سوره های مکی و مدنی

شناخت سوره های مکی و مدنی یکی از مباحث اصلی علوم قرآنی ست و اهمیت شناخت هم به این دلیل است که فهم مفاهیم و تفسر آیات آسان تر گشته برخی ابهامات تاریخی در این مورد رفع می گردد. این امر همچنین به استدلالات کلامی کمک شایانی می نماید.

همان طور که گفته شد شناخت سوره های مکی و مدنی در علوم قرآنی از اهمیت خاصی برخوردار است.

حال سوال اصلی اینجاست که بر چه معیارهایی می بایست این تفکیک و دسته بندی صورت گیرد؟

در پاسخ باید گفت معیارهای دسته بندی مکی یا مدنی بودن سوره های مبارکه قرآن شامل «معیار زمان، معیار مکان و معیار خطاب» می باشد.

زمان نزول سوره ها

در بعد معیار زمان بسیاری از مفسرین می گویند هجرت پیامبر گرامی اسلام(ص) از مکه به مدینه مد نظر است.

بر این اساس سوره هایی که قبل از هجرت رسول اکرم(ص) نازل شده اند را مکی و سوره هایی که بعد از هجرت ایشان نازل شده اند را مدنی می نامند.

تمام سوره هایی که پس از هجرت نازل شده اند خواه در بین راه و خواه در مدینه را سوره مدنی می خوانند.

حتی سوره هایی که در سفر حج یا پس از فتح مکه نازل شده اند نیز سوره مدنی گفته می شود. به قولی دیگر سوره هایی که قبل از ورود به مدینه نازل شده اند مکی نامیده می شوند.

مکان نزول سوره

مکان یکی دیگر از معیار های تشخیص سوره های مکی از مدنی می باشد. بر این اساس تمام سوره هایی که در مکه و اطراف مکه نازل شده اند را باید مکی نامید.

به همین ترتیب سوره هایی که در مدینه و اطراف این شهر نازل شده است، مدنی خوانده می شود. سوره هایی که نه در مکه و نه در مدینه نازل شده اند، نه مکی هستند و نه مدنی.

به گفته جلال الدین سیوطی و به نقل از پیامبر برخی از سوره ها در مکان هایی غیر از مکه و مدینه بر پیامبر(ص) نازل شده اند.

شام سرزمین دیگری ست که برخی سوره ها در آنجا بر پیامبر نازل شده است.

خطاب سوره

نگاهی به تفسیر و مفهوم سوره های قرآن نشان می دهد که بیشتر سوره های مربوط به کافران در مکه و سوره های مرتبط با مومنان در مدینه نازل شده اند.

به عبارت ساده تر باید گفت بیشتر مخاطبین سوره های مکی مشرکان و مخاطبین سوره های مدنی مومنان می باشد.

براساس حدیثی از عبدالله بن مسعود تمام سوره هایی که «یا ایهاالناس» را در خود داشته باشد، مکی و سوره هایی که یا ایها الذین آمنو را در خود داشته باشد، مدنی می باشد.

البته استثنائاتی در این زمینه وجود دارد که درستی حدیث ابن مسعود را خدشه دار می کند: به طور مثال در سوره بقره که یک سوره مکی ست «یا ایها الناس» به کار رفته است.

ویژگی های تشخیص سور مکی و مدنی

در کنار معیارهای سه گانه ای که برای تشخیص سوره های مکی و مدنی در بالا اشاره شد، باید ملاک هایی نیز برای تفکیک آنها اضافه کرد.

این ملاک ها را به طور کلی می توان به «نص و خبر، علایم صوری و ظاهری و علائم محتوایی و معنوی» دسته بندی نمود.  

به گفته علامه برهان الدین  ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری می توان از دو راه سوره های مکی و مدنی را تشخیص داد.

یکی سماعی یعنی از طریق نقل و روایات به دست آمده و دیگری قیاسی که ضابطه خاص خود را دارد.

براساس برخی روایات و گفته های دانشمندان علوم قرآنی بیشتر سوره هایی که لفظ «کلا» در آنها استعمال شده باشد یا حروف مقطعه در ابتدای آنها آورده شده باشد، مکی ست.

در عوض سوره هایی که در آنها از شرع و تکالیف دینی سخن به میان آمده باشد، مدنی محسوب می شود.

دیگر ملاک های تفکیک سوره های مدنی و مکی

در کنار معیارها و ملاک های گفته شده برای تشخیص سوره های مکی و مدنی برخی ویژگی های دیگر نیز وجود دارد که به ما کمک شایانی می کند.

به طور مثال «کوتاهی آیات، لحن آیات، بحث در مورد اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام و دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای» از جمله این ویژگی هاست.

می توان گفت بیشتر سوره های مکی هم خودشان کوتاه هستند و هم آیات آنها کوتاه می باشد.

سوره هایی که با لحنی تند نازل شده بیشتر به مردم مکه بر می گردد چون مردمی لج باج بودند و در برابر دعوت به حق پیامبر(ص) مقاومت می کردند.

لحن ملایم و خفیف سوره ها که بیشتر مومنین را مخاطب قرار داده نشان دهنده مدنی بودن آیات است.

به همین ترتیب سوره هایی که دعوت به اسلام می کند و اصول معارف و اصل ایمان در آنها مطرح است، مکی می باشد.

در سوره های مدنی اما بیشتر شریعت اسلام و احکام بیان شده است. در سوره های مکی بیشتر سخن از ترک لجاجت و عناد و برخورد تند با عقاید باطل مشرکین مطرح شده در حالیکه در سوره های مدنی از مبارزه با منافقین و برخورد ملایم با اهل کتاب حین دعوت آنها به اسلام سخن گفته شده است.

به هر صورت اهمیت شناخت سوره های مکی و مدنی سبب پیدایش علم تازه ای شده که معیارها، ملاک ها و ویژگی های خاصی را برای تشخیص سوره های مکی و مدنی ذکر می کند.

با تفکیک سوره های مکی و مدنی آسان تر می توان مفاهیم آیات را درک کرد. بررسی های فقهی و تاریخی اما نشان داده است که مطمئن ترین راه ها برای تشخیص مکی یا مدنی بودن سوره ها استفاده از دو راه «سماعی و اجتهاد» می باشد.

در حالت اول نقل و خبر معیار سنجش است و در حالت دوم شواهد ظاهری، نوع جمله بندی، وجود سجع و وزن و کوتاهی و بلندی آیات و سوره ها ملاک تفکیک به شمار می رود.

به عبارت ساده تر باید گفت در سوره مکی با لحنی تند به مشرکین هشدار داده می شود اما در سوره های مدنی با لحنی نرم و ملایم در مورد شریعت اسلام توضیح داده می شود.