داستان حضرت آدم علیه السلام و شیطان لعین

یکی از مبهم ترین داستان های قرآنی که بحث های فروانی را میان علما و دانشمندان قرون مختلف اسلامی به همراه داشته است و هم اکنون نیز دغدغه ذهن بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی است، داستات حضرت آدم علی نبینا و آله و علیه السلام و ابلیس ملعون است.

زوایای پنهان بسیاری در این داستان به چشم میخورد ولی یکی از زاویه های مبهم در داستان حضرت آدم وقتی است که خداوند به ملائکه دستور سجده بر آدم را می دهد: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَهِ اسْجُدُواْ لآدَمَ» «و هنگامی که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده و خضوع کنید» (بقره/ ۳۴) و بعد به خاطر سر پیچی ابلیس از این دستور، او را مجازات می کند و از عرش می راند و باقی ماجرا که همه شنیده ایم.

داستان حضرت آدم و ابلیس

سوالی که مطرح می شود این است که در داستان حضرت آدم امر خداوند متعال، که همان سجده بر آدم بود، به ملائکه تعلق گرفته است (لِلْمَلاَئِکَهِ اسْجُدُواْ) و ابلیس هم به فرموده قرآن کریم از ملائکه نبوده است بلکه از جنیان بوده، «کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» «او از جن بود، سپس از فرمان پروردگارش خارج شد» (کهف/ ۵۰) پس این امر شامل او نمی شده چون خداوند به ملائکه دستور سجده داده بود، با این وجود چرا خداوند او را مجازات کرده است و حال آنکه خداوند به ملائکه دستور سجده بر آدم را داده است نه بر جن؟

متاسفانه عده ای در پاسخ به این سوال دچار سر در گمی می شوند و به نوعی صورت مسئله را پاک میکنند و این طور جواب می دهند که چون ابلیس ملعون عبادت های بسیاری انجام داده بود به مقام ملائکه رسیده بود و جزو آنان شده بود و لذا امر خداوند به او هم تعلق گرفت.

این جواب نمی تواند درست باشد چون فرشته بودن یک نوع مقام نیست که کسی با عبادت و امثال آن به آن مقام برسد، بلکه ملائکه و جن و همین طور آدمیان از لحاظ جنس آفرینش مختلف هستند، و غیر معقول است که بگوییم کسی با عبادت از جن بودن خارج شده و تبدیل به ملک شده است! به عنوان مثال یک انسان هر چقدر که عبادت بکند باز هم انسان است، یا یک ملک هر چقدر هم که مقرب باشد باز هم جزو ملائکه است؛ و صحیح نیست که بگوییم ابلیس به وسیله عبادت تغییر جنسیت داده و از جن بودن خارج شده و جزو ملائکه شده بود.

چرا ابلیس را جزو ملائکه نمی دانیم؟!

همانطور که گفته شد نمی توان پذیرفت که ابلیس به دلیل عبادت های طولانی ترفیع مقام یافته و به مقام ملائک نائل آمده است. ابلیس از جنیان بود و از لحاظ جنس آفرینش با ملائک متفاوت بود و ادله زیر می تواند در یافتن حقیقت این بُعد از داستان حضرت آدم یاری مان کند:

یکی از دلایلی که ابلیس را نمی توان جزو فرشتگان دانست این است که ملائک معصوم اند در حالیکه ابلیس کافر است خداوند متعال در آیه ۶ سوره تحریم می فرماید: «عَلَیها مَلائِکهٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ»؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند!

دلیل دیگری که می توان برای این موضوع عنوان کرد این است که ملائک ذریه و زاد و ولد ندارند در حالیکه به نص قرآن کریم ابلیس ذریه و فرزند دارد: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونی وَ هُمْ لَکمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمینَ بَدَلاً»؛ آیا (با این حال، ) او و فرزندانش را به جای من اولیای خود انتخاب می کنید، در حالی که آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبرداری از شیطان و فرزندانش به جای اطاعت خدا، ) چه جایگزینی بدی است برای ستمکاران!(کهف، ۵۰)

و در آخر نیز می توان به روایاتی اشاره کرد که ابلیس را جزو ملائکه نمی دانند و او را از جنیان دانسته اند در روایتی از امام رضا (علیه السلام) در این زمینه آمده: فرشتگان همگی معصوم و از کفر و زشتیها به لطف پروردگار، محفوظ هستند. راوی حدیث می گوید: به امام عرض کردم مگر ابلیس فرشته نبود؟ حضرت فرمودند: نه، او از جن بود، آیا سخن خدا را نشنیده اید که می فرماید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ». (عیون أخبار الرضا علیه السلام، نرم افزار جامع الاحادیث نور، ج ۱، ص ۲۶۹)

در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) نقل شده فرمودند: ابلیس از جن بود، ولی همراه فرشتگان بود، آن چنان که آن ها فکر می کردند از جنس آنان است ولی خدا می دانست از آن ها نیست، هنگامی که فرمان سجود صادر شد آن چه می دانیم تحقق یافت (پرده ها کنار رفت و ماهیت ابلیس آشکار گردید). (الکافی، نرم افزار جامع الاحادیث نور، ج ۲، ص ۳۰۸، ح ۶؛ تفسیر نورالثقلین، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ۳، ص ۲۶۷؛ البرهان فی تفسیر القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ۳، ص ۶۴۳)

اگر ابلیس از ملائک نبود پس چرا خدا او را مجازات نمود؟

حال که روشن شد ابلیس در زمره ملائک نبوده است و از جنیان است این ابهام همچنان وجود دارد که خداوند دستور سجده بر انسان را به ملائک داد و خطاب پروردگار فرشتگان بودند پس چرا ابلیس بخاطر تمرد و سرپیچی از امر خداوند مورد مجازات قرار گرفت؟

جوابی که می توان به این ابهام داد که تا حدود زیادی منطقی هم به نظر می رسد این است که خداوند متعال امر و خطاب جدا گانه ای به ابلیس کرد. یعنی جدای از آن دستور مشهور و معروفی که در قرآن هم آمده و خطابش به فرشته بود، دستور و خطاب جداگانه ای هم به شیطان داشته است. هرچند ظاهر داستانی که خداوند متعال در قرآن آورده است این طور نشان نمیدهد و از فرمان و یا هرگونه صحبت جداگانه و مختص با ابلیس خبری نیست ولی اگر به خوبی در آیات قرآن کریم تفحص کنیم به این نتیجه می رسیم که خداوند متعال علاوه بر امر ملائکه به سجده، امر جداگانه و مستقلی نیز به ابلیس لعین داشته است.

خداوند متعال می فرماید: «مَا مَنَعَکَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ » « چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی در آن هنگام که به تو فرمان دادم ؟» (اعراف/ ۱۲) لفظ « أَمَرْتُکَ » به معنای «به تو دستور دادم»بر این نکته دلالت دارد که خداوند متعال به ابلیس به طور جداگانه امر کرده و نشانه ای برای این مطلب است.

البته این، یکی از پاسخ هایی است که میتوان برای ابهام داستان حضرت آدم و سجده شیطان در نظر داشت و البته قطعی و یقینی ترین آن نیز نیست اما همانطور که اول این پست اشاره کردیم در میان جوابهای موجود، منطقی ترین آنها به نظر میرسد.