اولین حافظان قرآن کریم چه کسانی بودند؟ جایگاه ویژه حفاظ قرآن کریم

یکی از راههای حفظ و صیانت قرآن کریم از خظر تحریف یا فراموشی در زمان صدر اسلام حفظ آیات کریمه آن بوده است از همین رو از زمان پیامبر حافظان قرآن کریم همزمان با نزول وحی و قرائت آن توسط پیامبر گرامی اسلام به حفظ آن می پرداختند.هرچند نوشتن آیات قرآن نیز از زمان پیامبر متداول و مرسوم بوده است ولی به دلیل نداشتن اِعراب و نقطه در خط کوفی امکان اشتباه خواندن آیات زیاد بود از سوی دیگر نیز چون عموم مردم در آن زمان سواد کافی برای خواندن و نوشتن نداشتند لذا حفظ قرآن یکی از ملزومات نگهداری و نقل آن به سایرین بوده است. در این مطلب به حافظان قرآن کریم از گذشته تا کنون اشاره می شود.

حافظان قرآن به چه کسانی می گویند؟!

در زبان عربی برای واژه «حفظ» دو معنا آورده شده است: اول به معنی نگهداری و نگهبانی و دوم به معنی به خاطر سپردن که ضدّ فراموشی است.

در برخی از آیات قرآن کریم نیز واژه حفظ به کار رفته است که طبق پژوهش های مفسران و قرآن پژوهان تنها در معنای اول آن استفاده شده است اما در اصطلاح علوم قرآنی واژه «حافظ» که اسم فاعل می باشد به کسانی اطلاق می شود که همه ی قرآن را با تجوید و ترتیل و به کار بردن قرائت قابل قبول قرآن شناسان به خاطر سپرده باشد.

قابل ذکر است که در صدر اسلام به کسانی که حافظان قرآن بودند «جماع القرآن»، «قراء القرآن»، «حمله القرآن» و «الماهر فی القرآن» می گفتند و از اصطلاح حافظ برای آنان استفاده نمی شده است. علامه عسگری در صفحه ی ۱۳۲ جلد اول کتاب ارزشمند «القرآن الکریم و روایات المدرستین» می‌نویسد: واژه ی حافظ پس از قرن اول به کار رفته است.

آنچه که مسلم است این است که حافظان قرآن به کسانی می گویند که همه قرآن یا بخشی از آن را، با رعایت همه قواعد، از بر باشد.

توصیه معصومین به حفظ قرآن کریم

پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین علیهم السلام همواره به حفظ قرآن کریم توصیه و سفارش می کرده اند. چنانکه در روایتی از حضرت امیرالمومنین روایت شده که فرمودند: «هیچ آیه ای از قرآن بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل نشد مگر آنکه بر من قرائت نمود… پس آن را با خطّ خود نوشتم. حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم به من تفسیر، تأویل، ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه، خاص، عام و… آن را آموخت و دعا کرد که خداوند حفظ و فهمش را به من عطا کند، پس هیچ آیه ای را از کتاب خداوند فراموش نکردم…»

همچنین در حدیث دیگری حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام چنین نقل کرده اند که فرمودند: «قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: أَدِّبُوا أَوْلادَکُمْ عَلی ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبِیِّکُمْ وَ حُبِّ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ عَلی قَراءَهِ القُرآنِ؛ فَإِنَّ حَمَلَهَ القُرآنِ (۱۶) فِی ظِلِّ اللهِ یَومَ لاظِلَّ إلاَّ ظِلَّهُ مَعَ أَنْبِیاءِهِ وَ أَصْفِیاءِهِ؛ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: فرزندانتان را بر سه خصلت تربیت کنید: دوست داشتن پیامبرتان، دوست داشتن اهل بیت پیامبر و حفظ قرآن؛ زیرا حافظان قرآن در روزی که هیچ سایه ای جز سایه پروردگار نیست، در سایه خداوند با انبیا و برگزیدگان هستند.»

علاّمه بلاغی نیزدر مقدمه تفسیر آلاءالرحمن در خصوص حافظان قرآن می نویسد:
«هرگاه چیزی از قرآن بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل می شد، دل های مسلمانان با شتاب آن را می گرفتند و با سینه ای گشاده از آن استقبال می کردند. آنان با رغبت و اشتیاق بسیار برای به خاطر سپردن قرآن، قیام می کردند.» وی سپس چنین می افزاید: «هزاران مصحف بر قاریان و حافظان مراقبت داشت و هزاران حافظ و قاری، مراقب مصحف ها بودند. هرگز برای امری تاریخی چنین تواتری که برای قرآن دست داده، حاصل نشده است که بقای آن به همان صورتی که نازل شده، در حدّ بداهت باشد.»

اولین حافظان قرآن کریم

از آنچه که در تاریخ ثبت شده است به دست می آید که پیامبر گرامی پس از هر نماز و در هر زمان دیگری که فرصتی پیش می آمد قرآن را با صدای بلند تلاوت می فرمودند و صحابه و یاران نیز با جدیت به حفظ آن می پرداختند و سپس آنچه را که بخاطر سپرده بودند به پیامبر اسلام عرضه می‌داشتند تا کیفیت حفظ آنان را تأیید و تقریر نمایند. سیوطی در زمینه حافظان قرآن در صدر اسلام می‌نویسد: «چند تن از صحابه، که به تعلیم قرائت قرآن و حفظ آن شهرت داشتند، عبارتند از: علی علیه السلام، عثمان، ابیّ بن کعب، زید بن ثابت، ابوالدرداء، عبدالله بن مسعود و ابوموسی اشعری.

همچنان در عصر پیامبر، زنان نیز پا به پای مردان در زمینه قرائت و حفظ قرآن کریم فعالیت می کردند؛ چنان که نام‌های برخی از زنان پیامبر چون عائشه، ام‌سلمه و حفصه و نیز ام‌ورقه بنت عبدالله بن حارث در میان طبقات قاریان و حافظان قرآن به چشم می‌خورد.

در دوران معاصر و پس از گسترش و انتشار اسلام و قرآن در سراسر جهان باز هم موضوع حفظ قرآن یکی از مواردی بود که بسیار مورد توجه و عنایت قرار گرفت و بسیاری از مردم فرزندان خود را سنین کودکی به حفظ قرآن توصیه تشویق و ترغیب می کردند از سوی دیگر مراکزی نیز جهت حفظ قرآن دایر شد این مسأله بقدری مهم بود که در برخی کشورها مانند مصر شرط ورود به دانشگاه الازهر را حفظ قرآن کریم قرار دادند.

جایگاه ویژه حفاظ قرآن کریم

حافظان و قاریان و عاملان به قرآن کریم در روز قیامت مقام شفاعت را دارا هستند از پیامبر خدا در این زمینه روایت شده که فرمودند: «من قرأ القرآن حتی یستظهره ویحفظه ادخله الله الجنه و شفّعه فی عشره من اهل بیته قد وجبت لهم النار»؛ هر که آنقدر قرآن بخواند تا حفظ شود خداوند او را به بهشت داخل خواهد کرد و شفاعتش را درباره ده نفر از خانواده اش که آتش جهنم بر آنان واجب شده می ­پذیرد.

همچنین ایشان می فرمایند: «فإذا دخل صاحب القرآن الجنه قیل له اقرأ و ارق لکل آیه درجه فلا تکون فوق حافظ القرآن درجه»؛ هنگامی که صاحب قرآن داخل بهشت شود به او گویند بخوان و بالا برو، پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه­ای نیست.

از حضرت امام صادق علیه السلام نیز روایت شده که فرمودند: «اقرؤا القرآن و استظهروه فإن الله تعالی لا یُعَذِب قلباً وعی القرآن؛ “قرآن را بخوانید و حفظ کنید، زیرا خداوند متعال قلبی که قرآن را درخود جای داده عذاب نمی­کند.