احکام خمس

قبل از پرداختن به احکام خمس نیاز است که تعریف درستی از این تکلیف الهی بر مسلمانان داشته باشیم.

خداوند بزرگ با احترام خاصی که برای پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) و خاندان پاکش دارد حقی را بر مسلمانان نهاده است. خداوند متعال خمس را در حقیقت حق پیامبر گرامی(ص) و ذریه پاکش بر مسلمانان قرار داده است و هر مسلمانی که حتی یک درهم از این حق را پرداخت نکند مانند این است که حق پیامبر(ص) و خاندان پاکش را غضب کرده باشد و ظلمی در حق پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت مطهرش مرتکب شده باشد.

امام جعفر صادق(ع) در مورد خمس می فرماید:«خداوند از آنجایی که خوردن صدقه را بر ما حرام کرده حکم خمس را برای اهل بیت(علیهم السلام) نازل کرده است.» پیروی این حدیث شریف خمس تکلیفی ست که خداوند به نفع پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت ایشان بر مسلمانان واجب کرده است. براساس این حدیث پرداخت خمس از سوی مسلمانان در حقیقت احترام به پیامبر گرامی(ص) و خاندان ایشان می باشد.

در حدیثی دیگر از امام ششم شیعیان نقل شده که هیچ مسلمانی حق ندارد به هیچ بهانه ای خمس را پرداخت نکند یا از مالی که خمس آن را پرداخت نکرده برای خود چیزی بخرد و سپس در توجیه آن بگوید که فلان چیز را با پول خود خریده است. همین طور در حدیثی دیگر از امام محمد باقر(ع) آمده است اگر مسلمانی با مالی که خمس آن را پرداخت نکرده چیزی بخرد، حلال نیست.

برخی سوالات پیرامون خمس

اینک که با تعریف شرعی خمس آشنا شدیم باید بتوانیم به برخی سوالات در این مورد پاسخ دهیم؛ اینکه خمس بر چه اموالی تعلق می گیرد، چه کسانی مستحق خمس می باشند، خمس چگونه در بین صاحبانش تقسیم گردد و همین طور مباحث پیرامون انفعال.

خمس در تعریف لغوی به معنای یک پنجم می باشد و از دید شرع مقدس اسلام حق پیامبر (ص) و اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) می باشد که باید از مال خارج گردد. خمس را می توان به دو دسته تقسیم کرد: یکی سهم امام علیه السلام و بخش دیگر سهم سادات می باشد.

خمس، یک انفاق واجب

قرآن کریم در باب خمس می فرماید:«بدانید هرگونه غنیمتی که به دست می آورید، خمس آن برای خدا، پیامبر، ذی القربی، یتیمان و مساکین، در راه ماندگان است.» این آیه شریفه که در سوره انفعال آمده است خمس را یک  انفاق واجب می داند و پرداخت آن را از نشانه های ایمان بر شمرده است. براساس آیات قرآن نپرداختن خمس نشانه نداشتن ایمان است. حضرت مهدی صاحب الزمان(عج) نیز در حدیثی می فرمایند:«لعنت خدا و ملائک و لعنت همگان بر کسی باد که یک درهم از مال ما را حلال بشمارد. لعنت خدا و ملائک و همگان بر کسی باد که یک درهم از مال ما را بخورد در حالیکه حرام است.»

شأن نزول آیه خمس

همان طور که دیدید خمس یک واجب دینی ست که خداوند بر مسلمانان قرار داده است. نپرداختن خمس به این معناست که مسلمان مومن نیست و به دستورات الهی عمل نمی کند. براساس فتاوای فقها تا زمانیکه مسلمانی خمس مالش را نپرداخته نمی تواند در آن تصرف کند، حتی اگر این خمس بر غذایی که می خورد تعلق گرفته باشد، مسلمان باید اول خمس را بدهد و بعد غذایش را بخورد. حتی اگر خمس مال پرداخت نشده باشد و فرد با آن بدون اجازه حاکم شرع خرید و فروش کند به اندازه خمس مال معامله باطل است و حتی اگر مالی که خمس آن پرداخت نشده باشد به کسی هدیه داده شود، گیرنده هدیه به اندازه مقدار خمس نمی تواند در آن تصرف نماید.

اگر مسلمانی با مالی که خمس آن را نداده به حمام برود و غسل کند، غسلش باطل است. در باب شأن نزول آیه خمس آمده است که بعد از جنگ بدر مسلمانان بر سر تقسیم غنایم جنگی با یکدیگر مشاجره کردند، اصطلاح «یوم الفرقان» که به معنای جدا کننده حق از باطل و کفر از ایمان است به همان روز بدر اشاره دارد. از آنجایی که مسأله جهاد اغلب با غنایم همراه بود، بحث غنایم نیز باید مطرح می شد تا احکام شرعی در این مورد روشن شود.

ایمان به خدا، شرط وجوب خمس

خمس یک واجب الهی و حق مسلم پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت مطهرش می باشد. هر مسلمان مومن حقیقی که به خدا باور دارد باید خمس اموالش را بپردازد. مومن واقعی در حقیقت کسی است که به خداوند و پیامبرش ایمان دارد، جهاد می کند و در برابر دستورات الهی از جمله پرداخت خمس اموال خود تسلیم محض است. البته نباید تصور شود که فقط مومن واقعی باید خمس بدهد و سایر مسلمانان از این فریضه مبرا هستند بلکه باید دانست که احکام الهی برای تمام بشریت بوده و ابدی ست و اینکه تاکید بر مومن واقعی شده به این دلیل است که وی به خدا و قرآن باور دارد و ممکن است فردی مسلمان باشد اما مومن نباشد یعنی خود را در برابر دستورات الهی تابع نداند.

خمس به چه اموالی تعلق می گیرد

حال که حکم شرعی خمس را دانستید باید با اموالی آشنا شویم که خمس به آنها تعلق می گیرد.  البته در موارد خمس بین شیعه و سنی برخی اختلافات وجود دارد: اهل سنت با استناد ظاهری به اصطلاح «غنمتم» که در آیه قرآن آمده خمس را تنها بر غنایم جنگی واجب می دانند در حالیکه فقهای شیعه با استناد به روایات فراوان از ائمه معصومین(علیهم السلام) خمس را در هفت مورد واجب می دانند که عبارتند از «غنایم جنگی، معدن، گنج، گنجی که به واسطه فرورفتن در دریا به دست آید، مالی پس از مخارج سالانه اضافه مانده باشد، مال حلال آمیخته به حرام و زمینی که کافر از مسلمان بخرد.»

خمس چگونه مصرف می شود

حال که دانستید خمس یکی از مهمترین مالیات های اسلامی بر درآمد است، بهتر است با مصارف خمس نیز آشنا شوید. خمس به شش بخش تقسیم می گردد: یک سهم برای خدای بزرگ، سهمی دیگر برای رسول خدا و بخشی دیگر برای امام علیه السلام. در زمان کنونی که زمان غیبت کبری امام زمان(عج) می باشد این سه سهم متعلق به حضرت مهدی(ع) است. سه سهم باقی مانده به ایتام، در راه ماندگان و سادات فقیر تعلق می گیرد. سادات کسانی هستند که از طرف پدر پشت به پشت به جناب عبدالمطلب منتهی گردند. فقرا، مساکین، ایتام و درراه ماندگانی که مادرشان سید است، خمس برایشان حرام است اما در عوض صدقه که برای سادات حرام است برای این دسته حلال است.