آمو دریا

آمودریا شاید تنها رودی باشد که علاوه بر اهمیت اقتصادی در حوزه آبی در دنیای ادبیات هم جایگاه ویژه ای دارد.

براساس متون ادبی قدیم، این رود مرز میان ایران و توران را مشخص می کرد.

غزل معروف رودکی، شاعر معروف فارسی زبان، که می گوید:«بوی جوی مولیان آید همی؛ یاد یار مهربان آید همی» به خوبی اهمیت آمودریا در ادبیات اساطیری را نشان می دهد.

با ما همراه باشید تا معنای «ریگ آموی و درشتی های او؛ زیر پایم پرنیان آید همی» از رودکی را بهتر درک کنید:

آمودریا از کجا سرچشمه می گیرد؟

آمودریا که پرآب ترین رودخانه آسیای میانه به شمار می رود از کوه های مرزی تاجیکستان و افغانستان سرچشمه می گیرد و پس از عبور از افغانستان و ترکمنستان و ازبکستان به رود میر پیوسته در نهایت به دریاچه آرال می ریزد.

سرچشمه این رود کوه های پامیر است. ۱۱۲۶ کیلومتر از این رود در مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان و ازبکستان جاری ست. در قسمت هایی از این رود می توان کشتیرانی کرد.

بنادر حیرتان و شیرخان بندر

آمودریا با پهنای سخاوتمند خود نقطه اتصال اقتصادی افغانستان با کشورهای آسیای میانه است.

وجود بنادر شیرخان بندر و بندر حیرتان در سواحل این رود سبب شده کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان با کشورهای آسیای میانه مبادله گردد.

آمودریا در گذشته و در مقطعی به دریای خزر می ریخته است اما با گذشت زمان مسیر آن تغییر کرده و پس از پیوستن به رود سیر به دریاچه آرال می ریزد.

اگرچه مقصد نهایی آمودریا دریاچه آرال است اما در طول مسیر کانال کشی های زیادی شده و آب آن برای کشاورزی به مصرف می رسد.

ماوراء النهر دیروز و آمودریای امروز

ماوراء النهر را باید مادر دو رود امروزی آمودریا و دریای سیر دانست.

در خراسان قدیم دو رود به نام های سیحون و جیحون جاری بودند و سرزمین های آن سوی آن را فرارود یا ورارود می خواندند که در اصطلاح عربی ماوراء النهر نامیده می شد.

پس از تقسیم خراسان بزرگ به خراسان ایران و افغانستان امروزی رود جیحون نیز به دو رود «سیردریا» و «آمودریا» منشعب شد.

در اصل آمودریا همان رود شهر آمو ست و آمو خود کوتاه شده آمل می باشد.

گفته شده تا قبل از حمله اسکندر به ایران، آمودریا به دریای خزر می ریخته است و پس از حمله اسکندر مسیر آن تغییر کرد.

در آن زمان کالاهای تجاری هندوستان از طریق این رودخانه تا دریای خزر حمل می شد و سپس از طریق رود کورا به دریای سیاه می رسید.

در زمان خوارزمشاهیان مغول ها به ایران حمله کردند و شهر گرگانج پایتخت این سلسله را تصرف کردند.

مغول ها در این زمان با تغییراتی که در مسیر آمودریا ایجاد کردند مسیر آن را به سوی دریای مازندران کج نمودند و این حالت تا سه قرن بعد از آن ادامه یافت تا اینکه به مسیر کنونی بازگشت.

تاریخدان انگلیسی آنتونی جنکینسون که در زمان صفویان به ایران آمد می نویسد«رودخانه اکسوس به دریای ختا می ریخت».

بدون شک منظور وی از دریای ختا همان دریای آرال است.  

آمودریا، رودخانه ای بین المللی

آمودریا را باید یک رودخانه بین المللی دانست که به عنوان یک رود مشترک چهار دولت و ملت افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان را به هم پیوند می زند.

این رودخانه از کوه های پامیر در افغانستان سرچشمه می گیرد اما با سخاوت تمام دنیایی از آب را به سوی کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری می سازد.

این رود که طولانی ترین رود آسیای میانه است سرانجام به دریای آرال می ریزد.

این رود یک رود مرزی است و در مسیر خود بخش های زیادی از سرحدات شمالی افغانستان را تعیین می کند.

آمودریا و نگرانی های مرزی

همان طور که گفته شد آمودریا مرز مشترک افغانستان با  کشورهایی مثل آسیای مرکزی مانند تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان است.

در فصل بهار که به دلیل بارندگی ها سطح آب بالا می آید و رودخانه طغیان می کند، مرز افغانستان با ترکمنستان در گوشه شمال افغانستان عمیق تر می شود.

هم اکنون دریای آمو نسبت به ۳۰ سال قبل بیست و پنج کیلومتر پیش تر به سمت جنوب در ولایت جوزجان جریان دارد.

این مساله نگرانی هایی را برای افغانستان به وجود آورده است. باشندگان قریه «یاز آریق دینار» در  ولایت جوزجان می گویند ممکن است هرساله مقدار بیشتری از زمین هایشان را به نفع کشور همسایه یعنی ترکمنستان از دست بدهند.

ترکمن ها، ساکنان دو طرف آمودریا

در حال حاضر ساکنان دو طرف آمودریا در ولایت جوزجان ترکمن ها هستند اما همواره مشکلاتی بین آنها وجود داشته و موارد زیادی از هدف گرفته شدن ترکمن های ساکن خاک افغانستان توسط نیروهای مرزی ترکمنستان گزارش شده است.

حرکت آمودریا به سمت جنوب و  در داخل خاک افغانستان هرساله بیشتر و بیشتر می شود و در زمین های زراعی مردم جاری می گردد و چراگاه های مالداران را از بین می برد.

از سویی هم تغییر مسیر آمودریا جدای از اینکه برای باشندگان ولایات شمالی افغانستان مشکلاتی به بار آورده در مواردی هم به درگیری و منازعات افغانستان با ترکمنستان منجر شده است.

آمودریا و چالش های امنیتی برای افغانستان

همان طور که گفته شد آمودریا علاوه بر مشکلات مرزی که برای افغانستان به وجود آورده و ممکن است به یک جدال جدی بین افغانستان و ترکمنستان تبدیل شود از لحاظ امنیتی نیز برای افغانستان دردسرساز است:

افغانستان از طریق آمودریا ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک آبی با همسایگان شمالی خود دارد. از سویی هم کنترل مرزهای آبی به مراتب سخت تر از مرزهای خشکی ست.

کمبود پایگاه های مرزی و وجود راه های عبور غیرقانونی زیاد سبب شده امنیت افغانستان از این ناحیه بسیار آسیب پذیر باشد.

گروه های تروریستی مانند القاعده و داعش و همین طور گروه های قاچاق مواد مخدر با استفاده از این فرصت به راحتی به خاک افغانستان وارد می شوند.

براساس منابع امنیتی دولت روسیه در حدود ۵ هزار نیروی داعشی با استفاده از همین مرز مشترک آبی وارد خاک افغانستان شده اند.

به هر صورت آمودریا در کنار تمام خوبی ها و نکات مثبتی که از گذشته تاکنون برای افغانستان و همسایگانش داشته به یک تهدید امنیتی هم برای افغانستان بدل گشته است.