از شبهه عبادتگاه بوداییان و زرتشتیان تا شایبه مرقد امام علی(ع)

 

همزمان با نزدیک شدن ایام نوروز و تجمع شهروندان افغان در مزارشریف، گروه‌ها و حلقات خاصی نیز دست به کار شده تا اصالت این محل معنوی را زیر سوال ببرند. یکی از شبهاتی که مطرح کرده اند، معرفی روضه شریف، به عنوان عبادتگاه بوداییان و زرتشتیان است.

بدون تردید از نگاه تاریخی بوداییان و زرتشتیان در بلخ باستان، مکان معروفی تحت عنوان «نوبهار» داشته اند که دست به دست شدن آن توسط پیروان این دو آیین، تاریخ طولانی دارد. نوبهار بلخ تا قرن اول هجری نیز پابرجا بوده که اجداد برمکیان معروف، آن را اداره می‌کردند.

شبهه‌افگنان با استفاده از همین حقیقت تاریخی، دست به مغالطه زده و روضه شریف را همان نوبهار می‌دانند. البته جریان‌های سلفی نه تنها اصالت مزارشریف را نشانه رفته اند بلکه در طول تاریخ، روضه منور پیامبر اسلام(ص)، نجف اشرف، کربلای معلا، آرامگاه حضرت زینب(س) و حتی کعبه نیز از گزند تبلیغات زهرآگین آنان در امان نبوده است. با توجه به همین موضوع، یادداشت حاضر مرقد موجود در مزارشریف را مورد بررسی قرار داده است.

مهاجرت سادات از مکه و مدینه به سایر نقاط جهان اسلام، یکی از مهم‌ترین دلایل گسترش مکتب اهل‌البیت(ع) به شمار می‌رود. به رغم آن که در حال حاضر بین سایر مذاهب اسلامی نیز سادات حضور دارند اما در قرن‌های اولیه اسلام این مورد خیلی نادر بود زیرا ائمه(ع) و نائبان مستقیم آنان حلقه اتصال سادات به شمار می‌رفتند و کمتر عضوی از این خاندان به کسان دیگری گرایش پیدا می‌کردند. یکی از مناطقی که سادات به صورت وسیع در آن زندگی می‌کردند «ام‌البلاد» بلخ بود. حضور «شیخ صدوق» در بین سادات بلخ در قرن چهارم هجری و نوشتن مهمترین کتاب فقه جعفری در این سرزمین، گواه حضور گسترده پیروان اهل‌البیت در بلخ است. یادادشت حاضر پس از این مقدمه، کمی رنگ تحقیقی به خود می‌گیرد که از حوصله‌مندی خوانندگان عزیز سپاسگزارم.

«ابوالحسن علی بن ابی‌بکر هروی» متوفای ۶۱۱ هجری در صفحه 77 کتاب «الاشارات الی معرفه الزیارات» که قدیمی‌ترین منبع درباره معرفی زیارات جهان اسلام هست، درباره مزار منسوب به امام علی(ع) در منطقه «خواجه خیران» بلخ نوشته است:

«در ناحیه بلخ روستایی به نام خیر[خواجه خیران] است که قبری در آن ظاهر شد و به غلط خیال می‌کنند آن قبر علی بن ابی طالب است.»

اگر مزار منسوب به امام علی(ع) در مزارشریف متعلق به امام علی(ع) نیست پس صاحب اصلی آن کیست؟ ادامه بحث، قضیه را روشن می‌کند.

«ابن فندق» متوفای 565 هجری صاحب کتاب «لباب‌الانساب‌والالقاب‌والاعقاب» در مورد صاحب اصلی مرقد منسوب به امام علی(ع) در بلخ، نوشته است:

«نقیب [سرپرست سادات] بلخ در قرن پنجم، برادر زاده‌ای به نام السیدابوالحسن علی بن‌ابی‌طالب داشت که نه تنها با نقیب بلخ مرتبط بود بلکه نزد عمویش دانش می‌آموخت.» (صفحه 571 و 572)

صاحب لباب‌الانساب در ادامه کتابش به نقل از «شیخ ابو عامر جرجانی» تصریح کرده است:

«علی بن‌ابی‌طالب را دیدم که نزد عمویش ابوالحسن محمد بن عبیدالله [سرپرست سادات بلخ]، شعر می‌خواند.» (همان منبع)

ابن فندق سپس نوشته است:

«از علی بن‌ابی‌طالب [صاحب روضه مزارشریف]، سید تاج‌الدین حسین به یادگار ماند. برادر وی [یعنی فرزند دیگر صاحب روضه] ابومحمد الحسن بن علی بن‌ابی‌طالب ملقب به شرف‌الدین بود.» (لباب‌الانساب‌والالقاب‌والاعقاب صفحه 571)

بنا به گفته ابن قندق:

«موی، کاسه و عصای پیامبر(ص) نزد ابومحمد [فرزند صاحب روضه] نگهداری می‌شد و فرزندش، علی و نوه‌اش قاسم نام داشت.» (همان منبع)

یکی دیگر از منابع قدیم که درباره صاحب روضه، توضحیاتی اراده کرده، نویسنده کتاب «فصول‌الفخریه» است. «جمال‌الدین احمد بن علی» معروف به «ابن عنبه» عالم قرن هشتم هجری است که در کتاب فصول‌الفخریه، شجره‌نامه صاحب مرقد مزارشریف را بدین شرح ثبت کرده است:

«السید الفاضل ابوالحسن البلخی علی بن ابی طالب الحسن النقیب ببلخ ابن ابی علی عبیدالله بن ابی الحسن محمد الزاهد بن ابی عبیدالله بن ابوالقاسم علی بن الحسن ابی محمد بن الحسین الاصغر [بن زین العابدین]» (الفصول‌الفخریه صفحه 181)

بدین ترتیب، صاحب مزار شریف با هفت واسطه به امام زین العابدین(ع) می‌رسد و از فرزندان سیدالشهدا امام حسین(ع) است که از طریق امام سجاد(ع) ادامه نسل داده است. از متن کتاب الفصول‌الفخریه مشخص می‌شود که پدر صاحب روضه مزارشریف نیز نقیب و سرپرست سادات بلخ بوده که با این حساب، «حسن» با کنیه «ابوطالب» مدتی در بلخ به نقابت پرداخته است. پس از او برادرش که عبارت از عموی صاحب روضه مزار شریف باشد، نقیب سادات بلخ و اطراف آن بوده است. شباهت صاحب روضه در مزارشریف، از لحاظ اسم (علی)، کنیه (ابوالحسن) و کنیه پدرش (ابوطالب) باعث تردید برخی از مردم شیفته اهل‌بیت(ع) در قرن ششم شده و زمینه را برای تصورات نادرست آماده ساخته است. (به کتاب تاریخ تشیع در افغانستان صفحه 211 و کتاب کوثرالنبی صفحه 126 مراجعه شود)

این بحث را با یادداشتی از آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی به پایان می‌برم. این مرجع در حاشیه کتاب «الفخری فی انساب الطالبیین»صفحه ۶۴ نوشته است: « قبر علی بن ابی طالب در نزدیک شهر بلخ زیارتگاه و معروف به مزارشریف است. عامه او را به عنوان قبر امیرالمؤمنین(ع) زیارت می کنند و منشأ این اشتباه اشتراک در اسم او و کنیه پدرش است.»

در نتیجه‌گیری بحث باید تصریح کرد که مرقد منسوب به امام علی(ع) در بلخ، متعلق به وجود مقدس حضرت علی(ع) نبوده بلکه به یکی از فرزندان امام علی(ع) اختصاص دارد. با این حساب، مزارشریف در واقع امام‌زاده «علی ابن ابی طالب» است نه حضرت علی(ع) ابن ابی طالب.

بنابر این، محلی که اکنون بنام روضه شریف در بلخ معروف است، نوبهار بلخ نیز نبوده بلکه مرقد یکی از امام زاده‌گان است. ایجاد شبهه در اصالت اماکن معنوی از جمله روضه شریف در مزار، از همان حربه‌های همیشگی جریان‌های تکفیری و ضاله است که با توجه به مبحث بالا، جای برای بحث باقی نمی‌ماند.

محمد مرادی