سرنوشت غم‌انگیز دو «حرم‌سرا»

دیروز یازدهم میزان/ مهر، صدوشانزدهمین سالروز به تخت‌نشینی امیر حبیب‌الله خان بود. حبیب‌الله خان پدر شاه امان‌الله خان،  116 سال پیش پس از درگذشت پدرش امیرعبدالرحمان خان، شاه افغانستان شد. به همین مناسبت یکی از نوشته‌هایم را بازنویسی کردم که به علاقه حبیب‌الله خان به زنان اختصاص دارد.

البته او در این صفت تنها نبود بلکه در همسایگی افغانستان، شاه دیگری نیز قرار داشت که او هم خود را وقف «زن‌خانه» یا همان «حرم‌سرا» کرده بود.

افغانستان و ایران در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 میلادی، سرنوشت مشابهی داشتند. در آن زمان ناصرالدین شاه قاجار بر ایران فرمانروایی می‌کرد. کمی بعد از او، حبیب‌الله خان فرزند عبدالرحمان خان در افغانستان به فرمانروایی رسید. این دو پادشاه چندین وجه مشترک داشتند که افراط در شهوت‌رانی و جمع‌آوری زنان و دختران از برجسته‌ترین صفات آنان بود. در حقیقت، خانه یا همان حرم‌سرای این دو شاه، کلکسیون و گنجینه‌ای از زنان و دختران به شمار می‌رفت.

آن‌ها برای جلب و جذب زنان و دختران، شیوه‌های متفاوتی داشتند. عده‌ای از زنان به دلایل سیاسی، برای حرمسرا انتخاب می‌شدند. این دست ازدواج‌های مصلحتی در زمان حبیب‌الله خان و ناصرالدین شاه، رواج زیادی داشت. گاهی متملقان دربار، برای روابط با شاه پیش‌دستی می‌کردند و دختران کم سن و سال خود را به حرمسرا می‌فرستادند. گروه دیگری از زنان حرمسرا، شامل دختران و زنانی بودند که به دلایل مختلف از جمله، فقر خانواده‌ها، خریده می‌شدند. برخی مواقع بازرگانان و حاکمان محلی برای خوش‌خدمتی به این دو شاه، دختران و زنان را از سرزمین‌های دور می‌آوردند و به آنان هدیه می‌دادند.

بارها اتفاق افتاده بود که این دو شاه به تفریح و گشت‌وگذار می‌رفتند، در بین راه دختری را دیده و می‌پسندیدند و این‌گونه دختر نگون‌بخت، وارد حرم‌سرای آنان می‌شد.

حبیب‌الله و ناصرالدین شاه، تعدادی از معشوقه‌های خود را در میهمانی‌هایی که برای آنان برپا می‌شد، انتخاب می‌کردند. این دو تن به غیر از مراسم بزم و عیش، در جشن‌های ملی و محلی نیز به دنبال دختران و زنان بودند و تعدادی از زنان حرم را همین دختران و زنان تشکیل می‌دادند. راه دیگر ورود زنان به حرم‌سرای شاه افغانستان و ایران، از طریق زنان خود حرمسرا بود. بعضی زنان محبوب حرم، برای این که شاه را بیشتر فریفته و شیفته خود کنند، سعی در آشنایی شاه با ندیمان و خدمتکاران خود داشتند. سوگلی‌های و زنان جاافتاده حرم، تلاش می‌کردند که در اطراف خود، خادمان زیبارو داشته باشند تا از آنان به عنوان دام و طعمه برای جذب بیشتر شاه استفاده کنند.

هر چه بود، حرم‌سرای حبیب‌الله و ناصرالدین شاه، مجموعه و گنجینه‌ای از زنان و دختران با تیپ‌ها، اقوام و نژادهای مختلف بود. تنها برای ناصرالدین شاه، 84 زن دائمی و صیغه‌ای ثبت شده است. البته این تعداد، جدای از رابطه‌های پنهانی بود که ثبت دیوان و تاریخ نشده است.

کمی آن طرف‌تر، شاه افغانستان نیز نه تنها از رقیب همسایه خود دست‌کم نداشت بلکه نسبت به ناصرالدین شاه دست پیشی زده بود. بخش بیشتر امیرحبیب‌الله خان در حرمسرا گذشت. در حقیقت او، خود را وقف «زن‌خانه‌»اش کرده بود. مورخین برای او، نزدیک به 300 زن و معشوقه نوشته‌اند. البته حبیب‌الله و ناصرالدین شاه یک وجه مشترک دیگر هم داشتند. گلوله، وجه مشترک آنان بود که عاقبت قلب هر دوی شان را شکافت و برای همیشه بین آنان و زنان شان جدایی انداخت.

پس از قتل این دو تن، در اندک زمانی حرم‌سرای آنان نیز رو به زوال گذاشت و از هم پاشید. مثلاً پس از قتل ناصرالدین شاه و ورود حرم‌سرای شاه جدید، زنان و معشوقه‌های ناصرالدین شاه باید حرم‌خانه را تخلیه می‌کردند. بنابراین آنان را روز ششم محرم سال 1313 هجری قمری، از سراپرده بیرون کردند. گروهی با الاغ کرایه، دسته‌ای پیاده و برخی نیز با کالسکه بیرون رفتند. مردم هم دسته‌دسته و گروه‌گروه در خیابان‌ها و میدان‌های شهر ایستاده بودند و این صحنه پندآموز را نظاره و تماشا می‌کردند. هرکدام از این زن‌ها به راهی رفتند، تعدادی از آنان بعدها دوباره شوهر کردند اما بیشترشان، عمری را در تنهایی و غربت بسر بردند و سرانجام در دنیایی از بی‌کسی جان دادند. حرم‌سرای حبیب‌الله خان نیز سرنوشت غم‌انگیزی داشت زیرا پس از قتل او، فرزندش امیر امان‌الله خان، در صدد منحل کردن زن‌خانه پدرش برآمد. فقط یک اشاره کنم و عاقلان را همین اشاره کافی است؛ تعداد زنانی که جذب محله «خرابات» شهر کابل شدند، روزگاری در حرم‌سرای حبیب‌الله خان بسر برده بودند. این بود داستان غم‌انگیز دو حرمسرا در افغانستان و ایران که چگونه سینه‌های صاحبان آن شکافته شد و معشوقه‌های شان آواره هر کوی و برزن شدند. تاریخ سراسر عبرت است؛ البته اگر عبرت گیرنده‌ای وجود داشته باشد.

گفتنی است که از مجموعه تصاویر زیر، دو عکس  مربوط به حبیب‌الله خان و معشوقه‌هایش و دو تصویر متعلق به ناصرالدین شاه و حرم‌سرای اوست.

محمد مرادی