درباره زغال‌سنگ افغانستان چه می‌دانیم؟ طالبان، پاکستان و تجارت سیاه

پس از افزایش قیمت مواد غذایی در جهان، اکنون بحران افزایش قیمت زغال‌سنگ نیز جهان را درگیر کرده است. جنگ اوکراین، افزایش مالیات بر صادرات زغال‌سنگ توسط کشورهای صادرکننده زغال‌سنگ، کاهش استخراج زغال‌سنگ توسط کشورهای صادرکنند و هجوم کشورها برای استفاده از زغال‌سنگ به عنوان جایگزین سایر مواد سوختی، از دلایل اصلی افزایش بهای زغال‌سنگ در جهان است. در حال حاضر هر تُن زغال‌سنگ در بازارهای بین‌المللی ۳۶۵ دلار معامله می‌شود که طی یک سال، افزایش دو برابری را نشان می‌دهد. این اتفاق باعث شده است که بیش از پیش توجه جهان به کشورهای صادرکننده زغال‌سنگ جلب شود.
بر اساس تحقیقات به عمل آمده از منابع زیرزمینی افغانستان، تاکنون ۸۰ معدن زغال‌سنگ در افغانستان شناسایی شده است که عمدتاً در مناطق شمالی این کشور قرار دارند. گزارش‌های میدانی از افغانستان به خصوص ولایت‌های شمالی نشان می‌دهد که در حال حاضر از ۱۷ معدن به صورت غیرحرفه‌ای، غیرقانونی و نیمه‌قانونی استخراج زغال‌سنگ صورت می‌گیرد. حجم مجموعی معادن زغال‌سنگ افغانستان ۴۰۰ میلیون تُن تخمین زده شده است که بر اساس قیمت جهانی زغال‌سنگ، حدود ۱۵۰ میلیارد دلار می‌شود. با این حساب، اگر تنها زغال‌سنگ افغانستان به درستی استخراج و مدیریت شود، شاهد تحول عظیم اقتصادی در این کشور خواهیم بود اما متأسفانه در حال حاضر نه تنها استخراج زغال‌سنگ افغانستان، منجر به تقویت پایه‌های لرزان اقتصادی این کشور نمی‌شود بلکه تجارت سیاهی را شکل داده است که از آن، پاکستان، طالبان و مافیای اقتصادی سود می‌برند.
بر اساس آمار جدید وزارت انرژی طالبان، اکنون ۱۰۰ هزار نفر در افغانستان مشغول استخراج و تجارت زغال‌سنگ هستند که در چارچوب شرکت‌های خصوصی فعالیت می‌کنند. این که شرکت‌های خصوصی چه‌گونه و بر اساس چه مکانیسمی مبادرت به استخراج و تجارت زغال‌سنگ می‌کنند، طالبان پاسخ نداده‌اند. بر اساس اظهارات دو روز پیش سخنگوی وزارت انرژی طالبان، این گروه به شرکت‌های خصوصی اجازه استخراج و فروش زغال‌سنگ را داده‌اند و این شرکت‌ها مخیّر هستند که زغال‌سنگ را به کجا صادر کنند و به چه کسی بفروشند.
مشخص است که در حال حاضر تنها بازار صادرات و فروش زغال‌سنگ افغانستان، پاکستان است. این کشور اخیراً کمیته‌ای را برای خرید زغال‌سنگ افغانستان ایجاد کرده است که مستقیم تحت نظر وزارت دفاع پاکستان فعالیت می‌کند. بر اساس اعلام دفتر نخست‌وزیر پاکستان، زغال‌سنگ افغانستان مرغوب‌ترین زغال‌سنگ جهان است که استفاده از آن، سالانه دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار برای پاکستان صرفه‌جویی و سود دربر دارد. این که پاکستان اخیراً سراسیمه به دنبال خرید زغال‌سنگ افغانستان برآمده است، به همین نکته برمی‌گردد اما این تمام ماجرا نیست زیرا این کشور خود یکی از استخراج کنندگان مهم زغال‌سنگ به شمار می‌رود و تقلای پاکستانی‌ها برای خرید زغال‌سنگ افغانستان جای سوال دارد. این که پاکستان اکنون کمیته ویژه‌ای را آن هم در چارچوب وزارت دفاع این کشور تشکیل داده است، موضوع را پیچیده‌تر کرده است. پیچیدگی موضوع به این نکته برمی‌گردد که چین یکی از مصرف کنندگان عمده زغال‌سنگ در جهان است. قبلاً کشورهای اندونزی و استرالیا، تأمین‌کننده اصلی زغال‌سنگ چین بودند اما این دو کشور در ماه‌های اخیر، محدودیت‌هایی را بر صادرات زغال‌سنگ به چین، وضع کرده‌اند. از آنجا که چین یکی از شرکای مهم پاکستان در تجارت منطقه‌ای است، به نظر می‌رسد که پکن برای تأمین زغال‌سنگ خود، به پاکستان متوسل شده است. اگر این درخواست و معامله، پشت پرده صورت گرفته باشد، پاکستان ناگزیر است که مقداری از زغال‌سنگ خود را در اختیار چین قرار دهد زیرا نمی‌تواند به این شریک استراتژی و تجاری خود، «نه» بگوید.
اینجا است که متوجه می‌شویم چرا دولت پاکستان اخیراً تمام توجه خود را روی خرید زغال‌سنگ افغانستان متمرکز کرده است. جالب است بدانیم که در حال حاضر روزانه ۱۵ هزار تُن از زغال‌سنگ افغانستان علناً در مناطق مرزی افغانستان و پاکستان به خصوص در گذرگاه «غلام‌خان» در ولایت خوست در اختیار پاکستانی‌ها قرار می‌گیرد. وزارت انرژی طالبان ضمن تأیید این خبر، اعلام کرد که هر تُن زغال‌سنگ افغانستان در مرز غلام‌خان، به ۵۰ هزار روپیه به مشتریان پاکستانی فروخته می‌شود. این در حالی است که هر تُن زغال‌سنگ افغانستان، ۳۶۵ دلار معادل ۷۵ هزار روپیه پاکستانی ارزش دارد. در واقع، ارزش واقعی فروش روزانه زغال‌سنگ افغانستان به پاکستان، پنج میلیون ۴۰۰ هزار دلار می‌شود اما از این مبلغ، کمتر از چهار میلیون دلار آن به جیب طالبان و مافیای اقتصادی می‌رود.

حتی اگر فرض را بر این بگیریم که تجارت زغال‌سنگ در افغانستان، قانونی است و عواید آن وارد خزانه دولت می‌شود، بازهم فروش زغال‌سنگ افغانستان به مشتریان پاکستانی، آسیب‌های جدی را به اقتصاد افغانستان وارد می‌کند که فقط سه مورد از این آسیب‌ها را به شرح زیر مرور می‌کنیم:
۱- در حال حاضر فروش زغال‌سنگ افغانستان با روپیه پاکستانی انجام می‌شود که در نتیجه آن، پول ملی افغانستان در برابر رویپه پاکستانی، اهمیت خود را از دست می‌دهد و این باعث رونق استفاده از پول پاکستان در بازارهای افغانستان می‌شود.
۲- فروش زغال‌سنگ افغانستان با روپیه پاکستانی، نادیده گرفتن قیمت جهانی زغال‌سنگ است که با دلار انجام می‌شود. استفاده از دلار در معاملات بین‌المللی، به ثبات ارزش پول ملی کشور صادرکننده کمک می‌کند. این در حالی است که رویپه پاکستانی اکنون از نگاه ارزش، در بدترین حالت از زمان تشکیل دولت پاکستان قرار دارد. مثلاً امروز هر دلار آمریکا، ۲۰۵ روپیه پاکستانی معامله شد که از کاهش بی‌سابقه ارزش پول پاکستان حکایت دارد. لذا معامله با رویپه به خاطر روند نزولی ارزش آن، به ضرر کشوری است که کالای خود را به روپیه می‌فروشد.
۳- در حال حاضر پاکستان زغال‌سنگ افغانستان را به کمتر از دو سوم ارزش واقعی آن می‌خرد. به عبارت ساده‌تر، اکنون ارزش زغال‌سنگ افغانستان، ۷۵ هزار روپیه پاکستانی در تُن است اما پاکستان هر تُن را ۵۰ هزار روپیه می‌خرد. کمی بالاتر به نقل از وزارت انرژی افغانستان گفته شد که روزانه ۱۵ هزار تُن زغال‌سنگ افغانستان به پاکستان صادر می‌شود. البته یک گزارش دیگر این رقم را ۳۰ هزار تُن در روز گفته است که در یادداشت حاضر، ۱۵ هزار تُن وزارت انرژی طالبان، ملاک است. هرچه باشد، پاکستان هر تُن زغال‌سنگ افغانستان را ۲۵ هزار روپیه ارزان‌تر از قیمت جهانی آن می‌خرد. ۲۵ هزار روپیه را که در ۱۵ هزار ضرب کنیم، حاصل آن روزانه ۳۷۵ میلیون روپیه می‌شود که در جیب پاکستان می‌ماند. البته این سود، غیراز سود دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلاری است که سالانه از بابت زغال‌سنگ افغاستان، عاید دولت پاکستان می‌شود.

نتیجه‌گیری:
تاکنون دولتی در افغانستان شکل نگرفته است که از همه اقشار این کشور نمایندگی کند. آنچه ما امروز از جریان حاکم در افغانستان حرف می‌زنیم، اشاره به گروهی است که با معامله و زور اسلحه، بر مردم افغانستان مسلط شده است. در عین حال جامعه جهانی نیز جریان حاکم را در افغانستان به رسمیت نمی‌شناسد و اقداماتی که توسط طالبان صورت می‌گیرد، جنبه قانونی ندارد. بنابراین، هرگونه استخراج و فروش مواد معدنی افغانستان از جمله زغال‌سنگ، در صورت خوش‌بینانه، غیرقانونی است و در صورت بدبینانه، خیانت بزرگ به افغانستان و مردم این کشور است. تازه اگر فروش زغال‌سنگ؛ این سرمایه ملی افغانستان را به دو سوم کمتر از قیمت جهانی به پاکستان در نظر بگیریم، ابعاد خیانت وسیع‌تر می‌شود. لذا ملت افغانستان هرگز این خیانت را نمی‌بخشد و آن را در حافظه تاریخی خود ثبت خواهد کرد.

محمد مرادی