تحلیلی بر خطبه حضرت زینب (س) در شهر کوفه

شرایط لازم برای ایراد یک سخنرانی تاریخی، اصولی، مهیج و ماندگار بر اساس نظرات کارشناسان عبارت است از:
1- مشاوره با کارشناسان علمی و فنی قبل از ایراد سخنرانی
2- استراحت لازم قبل از سخنرانی
3- داشتن بنیه بدنی لازم
4- تغذیه مناسب قبل از سخنرانی
5- فرصت مناسب برای مطالعه وتحقیق
6- برخورداری از پشتیبانی‌های لازم و ضروری
7- مناسب سازی فضای سخنرانی به لحاظ نور، دما، صوت و محل استقرار
8- دور نمودن عوامل اضطراب و نگرانی از محل سخنرانی
9- دور نمودن پارازیت های فیزیکی از محل سخنرانی
10- آمادگی عاطفی روحی وروانی سخنران و مواردی دیگر از این قبیل

حضرت زینب (س) در حالی خطبه خود را در کوفه شروع نمود که نه تنها عوامل دهگانه فوق مهیا نبود بلکه در تمامی زمینه ها جنبه منفی و تخریبی آن اعمال می گردید.به عبارت دیگر آن حضرت در موقعیتی آن سخنرانی آتشین را ایراد فرمود که چند روز قبل از آن هفتاد و دو تن از عزیزترین کسان خود را در خاک و خون غلطان دیده بود؛ اوچند شبانه روز با سختی تمام و مشکلات متعدد و گرفتاری های فراوان از قبیل گرسنگی، تشنگی و سوار بر مرکب نامناسب و تحت نظارت جلادان تعداد شصت و چهار زن و مرد و کودک نحیف و مریض را سرپرستی نموده و در حالی‌که به لحاظ فیزیکی و عاطفی هیچگونه زمینه مناسبی وجود نداشت و در اوج هلهله و ساز و دهل و سوت و کف حاضران بدون اینکه ذره ای از عفاف و حجاب خود بکاهد به ایراد یکی از سخنرانی‌های مهم تاریخ اسلام پرداخت که این خود در چنان شرایطی به یک معجزه شبیه است.

موقعیت اجتماعی کوفه:
ابن زیاد حاکم کوفه پس از پایان جنگ کربلا در سطح وسیعی اعلام نمود که بر دشمن خارجی پیروز گشته و نه تنها مبارزان آنها را به قتل رسانده ایم  بلکه خانواده آنها را نیز به اسارت گرفته ایم و به زودی آنان را همراه سرهای بریده کشته‌شدگان وارد کوفه خواهیم نمود.
در چنین شرایطی فضای عمومی کوفه این است که تا چند ساعت دیگر اسیران خارجی را وارد می نمایند که بدین ترتیب صحنه های دیدنی و غیر منتظره‌ای در پیش است و در نهایت فضا را به محیطی هیجانی همراه با طبل و شیپور وشادی تبدیل نمودند.
حاکم خون آشام کوفه دستور داده بود که در این روز هیچکس حق ندارد با اسلحه از خانه خارج شود بطوریکه بر سر هر کوی و برزن ماموران مسلح حکومتی مراقب اوضاع بودند.
بدین ترتیب احساس می شود فضای عمومی کوفه به هیچ وجه مساعد برای هیچ حرکتی حتی یک سخنرانی توسط یک زن اسیر و گرفتار نیست
…. اکنون در این فضای سخت دهشتناک وحالت حکومت نظامی و فضای مملو از نواهای موسیقی و شادی و پر از هلهله وسوت وکف مردم با القای شکست به اسیران وحالت ذلت وخواری به آنها دادن به ناگاه از حنجره یک زن اسیر که در کمال رنج و ناتوانی به سر می برد ندای ساکت شوید!! ساکت شوید!! به گوش اطرافیان می رسد…

محورهای سخنان حضرت زینب (س)

قسمت اول: در مقدمه سخن انگ خارجی بودن را از خود و خاندانش طرد می کند که در این موقعیت چون مردم کوفه با طنین صدای حضرت علی (ع) آشنا بودند لذا به سرعت احساس آشنایی با نوای آن حضرت نمودند و گریه و زاری سر دادند وحالت پشیمانی به خود گرفتند.

قسمت دوم: تبیین جامعه شناختی رفتار مردم کوفه
الف- با ارائه مثال  زکی که بافته های خود را رشته می کند می فرماید: ای اهل کوفه ابتدا ایمان آوردید ولی با این اعمال زشت خود همه مبانی ایمانی خود را از دست دادید.
ب- در کارهایتان سوگند یاد می کنید که نشانه ایمان است لیکن در قالب قسم ها به مکر و حیله می پردازید که نشانه باطل بودن اعمال شماست.
ج- آن حضرت با دو مثال: گیاه بر روی مزبله و تزیین اطراف قبرها به آنها می‌فهماند که ایمان این مردم سطحی و رفتارشان غیر قابل اعتماد است.
د- با این اعمال شنیع و ظالمانه که انجام دادید قطعا فاقد ایمان هستید و به کفر و باطل گرویده اید.
ه- آنقدر رفتارتان غیراسلامی، غیرانسانی و برخلاف حق بود که بدترین توشه را برای آخرت فرستادید و عذاب الهی برای شما مهیا گردیده است.
و- کوفیان مردمانی خودستا، متکبر، و متوقعند و دچار تملق و چاپلوسی هستند و در نهایت در ذلت به سر می برند و خود نمی دانند.
ز- مردم کوفه ننگ ابدی را بر خود خریدند که با هیچ عملی قابل گذشت نیست.

قسمت سوم: از سویدای دل
مردم با دیدن وضعیت اسفناک و رقت آمیز اسرا حالت تاسف پیدا کردند و بعضی نیز می گریستند اما حضرت زینب (س) که شناختی عمیق از روحیات آن مردم داشت نه تنها تحت تاثیر این ظاهرسازی آنها قرار نگرفت بلکه به لحاظ شدت جنایتی که اتفاق افتاده بود آنان را شایسته شدیدترین توبیخ ها و بدترین سرزنشها می دانست چنانکه خطاب به آنها می فرماید: دستهایتان بریده باد، امیدوارم در زندگی فراوان گریان باشید و کمتر بخندید و همواره در معرض بلا و مصیبت و فتنه قرار گیرید.
عجیب است که تاریخ نشان می دهد مردم آن منطقه سالیان دراز پس از حادثه کربلا دچار انواع بلاها بوده اند.

قسمت چهارم: معرفی رهبر نهضت
یکی از فرازهای مهم خطبه آن حضرت معرفی اصولی و بنیادی و معرفتی امام حسین (ع) است که عبارتند از:
1- حسین (ع) جگر گوشه خاتم الانبیاء (ص) بود.
2- او آقا و بزرگ جوانان اهل بهشت بود.
3- او از بین برگزیدگان بهترین آنها بود.
4- اوپناهگاه دائمی شما بود.
5- او سنت امت شما را جاری می نمود.
6- شریعت و احکام را از او آموختید.
7- او پشتوانه صلح و امنیت شما بود.
8- اوطبیب و مداواگر جراحات شما بود.
9- بر سر دوراهی ها و در هر کاری او برای شما حجت خدا بود.
10- او موجب رشد عقاید وافکار شما بود.
قسمت پنجم: تبیین عمق فاجعه
حضرت در فرازهای گوناگون سخنرانی خود سعی می کند تا جایی که گنجایش کلمات اجازه می دهد این فاجعه عظیم و دردناک را در حد امکانات تبیین نماید:
– آیا می دانید که پاره جگر محمد مصطفی (ص) را شکافتید؟
– آیا می دانید کدام عهد وپیمان رسول خدا(ص) را بشکستید؟
– آیا می دانید عفاف وحجاب کدام پرده نشینان عصمت را پرده دری کردید؟
– آیا می دانید چه بزرگان و سرورانی را حرمت شکنی کردید؟
– آیا می دانید خون اعاظم امت را به ناحق ریختید؟
ای اهل کوفه بدانید و آگاه باشید در اثر این اعمال شنیع و ظالمانه شما:
نزدیک بود آسمانها بشکافد!
و زمین پاره گردد !
وکوهسارها سرنگون گردد!
و آسمان فرو ریزد!
و شگفت نیست اگر آسمان خون ببارد!

قسمت ششم: بخش پایانی
بدانید در آخرت دچار عذابی دردناک خواهید شد که هیچکس را یارای کمک به شما نخواهد بود.
اگر هم اکنون از عذاب دنیایی مهلت یافتید خوشحال نباشید بدانید که خداوند بیم سپری شدن وقت عذاب را ندارد و به مجازات نمودن تعجیل نمی نماید چنانکه در قرآن می فرماید: خدای شما در کمین ستم پیشگان است.
عکس العمل کاخ نشینان کوفه:
لحظه به لحظه سخنرانی حضرت زینب (س) وعکس العمل آن بر مردم به کاخ ابن زیاد ارسال می گردید و مشاوران اعظم بر آن بودند تا چاره ای بیندیشند تا بتوانند با کمترین هزینه جلوی سخنرانی این زن به ظاهر اسیر را بگیرند زیرا بیم شورش در کوفه را می دیدند که حیلتی عاطفی به فکرشان رسید و آن این بود که سر مبارک امام حسین (ع) در مقابل دیدگان نافذ سخنران قرار دهند.
بالاخره این صحنه جانسوز موجب گردید حضرت زینب (س) این کوه استقامت با دیدن سر بریده برادر که چند روز از او دور بود قرار خود از کف بدهد و حالش دگرگون گردد و سخنانش قطع شد.

آنچه در خطبه حضرت زینب (س) نیامد
شکی نیست که حالات روحی و روانی و نیز نیازهای شخصی بخصوص اگر بصورت حاد درآمده باشد به هر نحوی شده در سخنرانی اثر گذار بوده و به اشکال گوناگون خود نمایی می نماید. لذا با توجه به شرایط بسیار حاد و جانفرسایی که بر حضرت زینب (س) حاکم بود به لحاظ از دست دادن عزیزترین کسان خود و بهترین های امت اسلامی و نیز طی مسافت بین کربلا تا کوفه در بدترین وضعیت جسمانی و روحی و سرپرستی قافله اسرا در سخت  ترین شرایط مراقبتی و فیزیکی و از همه بدتر مشاهده عینی صحنه های یک جنگ نابرابر و ظالمانه و تحت حاکمیت جباران، سخن گفتن نه تنها کار آسانی نیست بلکه به احسن وجه از عهده آن بر آمدن خود نوعی معجزه است. در حالیکه اگر این سخنران از غیر خاندان وحی بود و زینب تربیت شده مکتب علی (ع) نبود در آن نواقص زیادی مشاهده می شد بطوریکه می توان متصور نمود آنچه ممکن بود در این سخنرانی اتفاق بیافتد اما در آن نبود عبارتند از:
1- هیچ کلمه یا حالتی که حاکی از ضعف روحیه آن حضرت باشد مشاهده نگردید.
2- احساس پشیمانی و تسلیم در آن سخنان مشاهد نشد.
3- با توجه به غلبه دشمن و شکست لشکر امام حسین (ع) اما اظهار شکست در سخنان آن حضرت نبود و همچون یک قهرمان پیروز سخن گفت.
4- احساس کوچکی و حقارت و ذلت وجود نداشت.
5- هیچ‌گونه درخواستی از حاکمیت حتی مواردی از قبیل غذا و مکان و مرکب در آن نبود.
6- بدون ترس و وحشت از جلادانی که او را محاصره نموده بودند آنان را رسوا نمود.
7- به لحاظ ادبی و فصاحت و بلاغت خالی از هرگونه ایراد و اشکال می باشد.

«محمد علی تقوی راد»