امر به معروف؛ شرایط و شیوه ها …

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از احکام عملی مسلمانان و به نظر شیعیان از فروع دین اسلام است. این مساله یکی از بزرگ ترین واجبات دینی است که قرآن کریم و روایات اسلامی، تاکید زیادی بر آن کرده اند.

نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی كه باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می كند كه او ناظر و مراقب همه اموری باشد كه پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منكر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفكر سیاسی یك مسلمان به شمار می رود؛ چنان كه از مهم ترین فرایضی است كه وجوب كفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است.

قدمت امر به معروف و نهی از منکر به زمان آفرینش حضرت آدم بر می گردد. نخستین انسان روی زمین، دعوت کننده به نیکی ها بود و پس از وی نیز پیام آوران وحی و پیروان مؤمن شان در انجام این فریضه مهم کوشیدند و برای منکر زدایی، دشواری ها را تحمل کردند و هزینه های جانی و مالی بسیار دادند.

با توجه به فلسفه خلقت انسان كه طبق بيان قرآن كريم عبوديت و بندگي است و از طرفي وجه تمايز انسان با ساير موجودات به ناطق و عاقل بودن انسان و حركت او به سوي كمال مي باشد، اهميت و جايگاه اين دو فريضه الهي، يعني امر به معروف و نهي از منكر بيشتر تبيين و روشن مي گردد.

از آنجايي‌كه انسان غافل است و به دليل عارض شدن نسيان بسياري از مواردي كه مفيد براي اوست فراموش مي‌كند بنابراين امر به معروف و نهي از منكر جزء ضرورياتي است كه در جهت نيل به كمال براي هر انساني ضرورت پيدا مي كند. به اين جهت است كه حضرت امام محمد باقر علیه السلام مي فرمايد: «ان الامر بالمعروف و النهي عن المنكر فريضه عظيم بها تقام الفرائض … »،‌ «يعني امر به معروف و نهي از منكر واجب عظيم و بزرگي است كه پابرجايي ساير واجبات به آن بستگي دارد. از تعبير «بها تقام الفرائض» چنين استفاده مي شود كه امر به معروف و نهي از منكر از لوازم حكومت اسلامي به شمار مي رود.

معنای امر به معروف و نهی از منکر:

امر به معروف یعنی دستور دادن یا توصیه کردن از سوی فرد مسلمان به دیگران به انجام آنچه از نظر عقل یا شرع اسلام خوب در نظر گرفته می‌شود و نهی از منکر یعنی دستور دادن یا توصیه کردن از سوی فرد مسلمان به دیگران به انجام ندادن آنچه به از نظر عقل یا شرع اسلام بد در نظر گرفته می‌شود.

در احکام دین، به تمام واجبات و مستحبات معروف و به تمام محرمات و مکروهات منکر گفته می‌شود بنابراین واداشتن افراد جامعه به انجام کارهای واجب و مستحب امر به معروف و بازداشتن آنها از کارهای حرام و مکروه نهی از منکر است.

معروف و منكر كه دو مفهوم متقابلند، در لغت به معنای شناخته شده و ناشناخته می باشند و در اصطلاح كارهایی كه نیكی یا زشتی آن ها توسط عقل یا شرع، شناخته شده باشند، به ترتیب معروف و منكر نامیده می شوند.

به كارگیری لفظ معروف و منكر در امور مربوط به بایدها و نبایدهای دین، بدین لحاظ است كه فطرت پاك انسانی با كارهای معروف آشنا و مأنوس و با زشتی ها و امور ناپسند، بیگانه و نامأنوس است.

بنابراین معروف ومنكر قلمرو وسیعی دارد و در محدوده عبادات یا یك سری از گناهان كبیره نمی گنجند. معروف شامل امور اعتقادی، اخلاقی، عبادی، حقوقی، اقتصادی، ‌نظامی، سیاسی و امور فرهنگی می شود و منكر نیز شامل منكرات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و … می شود در مجموع می توان از معروف و منكر، به ارزش ها و ضد ارزش ها تعبیر نمود.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

قرآن كریم در بیان صفات ممتاز مؤمنان می فرماید:

«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّكاهَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» (توبه/71)

«مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یكدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنكر می كنند، نماز را برپا می دارند و زكات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می كنند.»

به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یكدیگر علاقمند بوده و به منزله یك پیكر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود كه تخلف و انحراف یك فرد، در كل جامعه تأثیر بگذارد؛ چنان كه یك بیماری واگیر در صورتی كه معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد.

در آیه ای دیگر از قرآن کریم خداوند متعال میفرماید: «وَلْتَکنْ مِنْکمْ أُمَّةٌ یدْعُون إِلی الْخَیرِ وَیأَمُرونَ بْالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ المُنْکرِ وَأُوْلَئِک هُمْ الْمُفلِحُونَ» (آل عمران/ 104)

«باید از شما «اُمّت اسلامی» گروهی باشند که به سوی نیکی دعوت کنند، و امر به معروف و نهی از منکر نمایند. و آنان هستند که رستگارند.»

امر به معروف و نهی از منکر، در روایات

افزون بر قرآن مجید، احادیث زیادی در منابع معتبر اسلامی درباره این دو وظیفه مهم و حیاتی وارد شده است و این، نشان از ارزش و اهمیت این دو مسئله از دیدگاه امامان معصوم علیهم السلام دارد.

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند: « اُمّت من مادامی که امر به معروف و نهی از منکر نمایند، و یکدیگر را به احسان و نیکی کمک کنند، در خیر و خوبی خواهند بود، و اگر چنین نباشند برکت از آنان برداشته خواهد شد، و بعض از آنها بر بعض دیگر ـ به ظلم ـ مسلّط خواهد گردید، و در زمین و آسمان یار و یاوری نخواهند داشت»

همچنین امیرالمومنین علی علیه السلام می فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر را ترک ننمایید، وگرنه بدترین افراد بر شما حکومت خواهند کرد، و دعاهای شما هم مستجاب نخواهد شد».

امام باقر علیه السلام می فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و شیوه صالحان است. فریضه بزرگی است که با آن فریضه های دیگر به پا داشته، راه ها امن و کسب و کارها حلال می شود. آنچه به ستم ستانده شده است به صاحبان آن باز گردانده می شود، زمین ها آباد و از دشمنان انتقام گرفته و امر پا بر جا می شود.»

شيوه هاي عملي امر به معروف و نهي از منكر

هدف عمده و اساسي در امر به معروف و نهي از منكر محقق شدن معروف و زدوده شدن منكر است. براي نيل به اين هدف به نظر مي رسد كه بايد به دنبال بهترين و مؤثرترين راهكارها و شيوه هاي عملي بوده باشيم كه در اين راستا موارد زير پيشنهاد مي گردد:

1- شيوه عملي: اولين و مؤثرترين شيوه در امر به معروف و نهي از منكر تبليغ عملي است. يكي از مهمترين عوامل موفقيت پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام در ترويج و گسترش مكتب، توجه به اين شيوه بوده است. پيامبر اكرم در اغلب كارها از قبيل كندن خندق، ساختن مسجد و برنامه هاي فرهنگي و اجتماعي و …. قبل از اينكه ديگران را تشويق به اين كار كند خود پيشقدم مي شد، همچنانكه امامان معصوم به اين طريق عمل مي كردند.

2- احترام به شخصيت افراد: دومين اصلي كه در تأثير امر به معروف و نهي از منكر در خور توجه است، احترام به شخصيت افراد مي باشد. مرتكبان منكر تا وقتي كه متجاهر به گناه نشده اند، و به طور آشكار خود را نيالوده اند محترمند و نبايد به هتك حرمت آنها پرداخت.

3- ارشاد تدريجي: معمولا ما انتظار داريم كساني كه در گرداب منكرات غوطه ور شده اند يك دفعه آنها را از گرداب در آوريم و يك مسلمان ايده آل بسازيم؛ در حالي‌كه تربيت امري تدريجي است و فضايل و رذايل هيچ كدام يك مرتبه در جان انسان ها به وجود نمي آيند. در حقيقت مي توان گفت كه از علل نزول تدريجي قرآن توجه به اين نكته مهم است، چرا كه قرآن كتاب تربيتي است و براي هدايت انسان ها به سوي كمال مطلوب نازل شده است.

4- نرمخويي و محبت: از شيوه هاي مهم و مؤثر در امر به معروف و نهي از منكر، نرمخويي و محبت است؛ خصلتي كه موفقيت پيامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بنا به تصريح قرآن كريم مرهون آن بوده است.

5- تشويق به ارزش‌ها: يكي از امتيازات مكاتب الهي تشويق به خوبي‌ها و ارزش‌هاست. پيامبر مكرم اسلام از عامل تشويق در جهت پيشبرد اهداف استفاده هاي زيادي مي كرد. براي كساني كه دو ركعت نماز براي خدا مي خواندند جايزه تعيين مي كرد، پست هاي حساس سياسي، فرهنگي و نظامي را به افراد لايقي مي سپرد و به اين ترتيب، امت را به نيكي و پاكي دعوت مي فرمود. براي نمونه اسامه ابن زيد هجده ساله را به عنوان فرمانده لشكر منصوب فرمود و….

6- ايجاد فضاي امر و نهي: شكي در اين مسئله نيست كه محيط هر چند نقش زيربنايي ندارد ولي در پرورش فضايل و رذايل نقش اساسي دارد. رسالت انبيا نيز مبتني بر اين اصل بود كه محيط را به گونه‌اي آماده سازند تا خود مردم عدالت را بر پادارند

7- برخورد عملي با مرتكبان منكر: به طور كلي اگر در كنار شيوه هاي گذشته اين شيوه را مد نظر نداشته باشيم بدون شك امر به معروف و نهي از منكر بي نتيجه خواهد ماند.

مراتب امر به معروف و نهي از منكر

1- مرحله انزجار قلبي: علماي اسلام براي امر به معروف و نهي از منكر مراتب و درجات و همچنين اقسامي قائل شده‌اند. اولين درجه و مرتبه نهي از منكر، هجر و اعراض يا انكار قلبي است و اين در مواردي است كه ما با شخصي كه با او صميميت داريم قطع رابطه كنيم و نسبت به او سردي نشان دهيم و اين برخورد، براي او تنبه تلقي شود، يعني تحت يك زجر و شكنجه روحي قرار گيرد و اين عمل ما در جلوگيري از كار بد او تأثير داشته باشد؛ در غير اين صورت چه بسا فردي كه از قطع رابطه ما استقبال كرده و او هم قطع رابطه كند و آزادتر دنبال منكرات و كارهاي زشت برود در چنين مواردي اين كار درست نيست.

2- مرحله زباني: درجه دومي كه علما و دانشمندان براي نهي از منكر ذكر كرده اند، مرحلة زبان است. چه بسا آن بيماري كه دچار منكري است، به دليل جهالت و ناداني و تحت تأثير يك سلسله تبليغات قرار گرفته است، احتياج به مربي، هادي، راهنما و معلم دارد تا با او تماس بگيرد و با كمال مهرباني با او صحبت كند، موضوع را با او در ميان بگذارد تا معايب و مفاسد را برايش تشريح كند تا آگاه شود و بازگردد.

3- مرحله عمل: مرحله سوم عمل است. گاهي طرف در درجه و حالي است كه نه اعراض و هجران و نه زبان و بيان بر او تأثير نمي‌گذارد. در اينجا بايد از راه عمل وارد شد. وارد عمل شدن نه تنها به زور گفتن نيست، كتك زدن و مجروح كردن نيست، البته مواردي هم هست كه جاي تنبيه عملي است كه آن هم از شئون حكومت اسلامي است و شهروندان جامعه اسلامي از پيش خود حق اعمال اين تنبيهات را ندارند. نبايد تنها به گفتن قناعت كرد و فكر كرد همه چيز را گفتن درست مي شود. گفتن، شرط لازم است ولي كافي نيست. بايد عمل كرد و آنچه مربوط به شهروندان است برخورد عملي غيرمستقيم است.

شرايط امر به معروف و نهي از منکر

در کتب فقهي براي اقامه امر به معروف و نهي از منکر، شرايط مختلفي ذکر شده است. تلاش خواهد شد تا از ميان اين شرايط، برخي از آنها که امروزه اهميت بيشتري دارد، در اينجا بررسی شود تا زمينه‌هاي لازم براي عمل دقيق و صحيح به اين فريضه در جامعه فراهم آید.

1. عدم خوف از ضرر

در امر به معروف لازم است که انسان خوف از ضرر نداشته باشد؛ بنابراين بايد در مرحله اجراي آن در پی شيوه‌ای بود که يا هيچ ضرري نداشته باشد و يا کمترين ضرر را متوجه افراد سازد.

در کلمات و فتاواي فقها آمده است که اگر انجام امر به معروف و نهي از منکر سبب خطر جاني شود، اين تکليف ساقط است. وجوب امر به معروف و نهي از منکر تا آنجایی است که به خطر جاني براي انسان نینجامد.

2. پرهيز از توهين و رعايت حفظ شئون طرف مقابل

مؤمن هرگاه اشتباهي از کسي ببيند و درصدد امر به معروف و نهي از منکر برآيد، بايد بکوشد اين وظيفه را با حفظ شئون طرف ديگر انجام دهد؛ يعني براي نصيحت او، بايد تلاش کند تا آبروي او حتي‌الامکان حفظ شود و در خفا معايب و اشکالات او را یادآوري کند. بر اساس آموزه‌هاي اسلام، امر به معروف و نهي از منکر، بايد با لحاظ حفظ مراتب مختلف آن باشد. پس اگر راهي وجود داشته باشد که فرد بتواند در خفا وظيفه امر به معروف و نهي از منکر خود را به انجام رساند، و حتي به روي طرف مقابل هم نياورد که از معصيت او آگاه است، بايد چنين کند

3. احتمال تأثير

معروف است که وجوب امر به معروف و نهي از منکر، مشروط به احتمال تأثير است، و درصورتي‌که احتمال تأثير امرونهي نمي‌رود، تکليف از انسان ساقط مي‌گردد.

اما در اينجا بايد توجه داشت که ممکن است اگر کاري به تنهايي انجام پذيرد، تأثيري از خود بر جاي نگذارد، اما اگر به‌صورت جمعي و تشکيلاتي صورت پذيرد، تأثير خود را خواهد داشت. در اين صورت نمي­توان شانه از بار مسئوليت خالي کرد و کنار نشست. گاهي ممکن است که امر به معروف و نهي از منکر اگر به صورت انفرادي انجام پذيرد، تأثيري نگذارد، ليکن با انجام ارتباط ميان يکديگر مي­توان تأثيرگذار بود؛ حال ممکن است اين تأثير با ارتباط ميان افراد معدودي همچون 5 نفر محقق شود و ممکن است با ارتباط ميان هزاران نفر امکان پذير گردد. اگر آن ارتباط لازم برقرار گردد و کار به صورت دسته‌جمعي و برنامه ريزي شده انجام گيرد، قطعاً اثر خود را خواهد داشت.

بایدها و نبایدهای امروز

در جامعه کنونی با پیشرفت امکانات ارتباطی از قبیل اینترنت، رسانه های صوتی و تصویری و… هر روز فرهنگ اسلامی بیشتر در معرض تهاجم فرهنگی قرار گرفته است و عدم آمادگی کافی در جوانان برای مقابله با این هجمه های فرهنگی، آسیب پذیری ایشان را بالا برده است. بدین منظور با ورود جوانان به عرصه های جدید می بایستی به امر به معروف نگرشی کاربردی تر صورت گیرد. اکنون که غرب با ترویج انواع مدها و پوشش ها و گویش ها سعی در ترویج و توسعه بی دینی و اباحی گری دارد، امر به معروف می تواند ابزاری کارآمد در مقابله با آن باشد.