آداب حج چیست؟

حج، به عنوان یکی از فروع دین اسلام و مجموعه‌ای از اعمال دارای آدابی است که حج گزار باید به آن‌ها توجه داشته باشد.
به مجموعه سفارش‌ها و توصیه‌هایی که در متون اسلامی به حج گزار سفارش شده است تا پیش از این سفر معنوی، در حین انجام مناسک حج و پس از آن، انجام دهد آداب حج گفته می‌شود که برخی از اعمال، واجب و موجب قبولی حج فرد می‌شوند و عده‌ای دیگر مستحب هستند.

اخلاص در نیت و خوشنودی پروردگار متعال در حج

نیت خالص در حج بسیار مهم است تا جایی که در یکی از آیات سوره مبارکه بقره آمده است: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ» «و حجّ و عمره را براى خدا به اتمام برسانید.» و امام صادق (ع) فرمودند: «إِذَا حَجَ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْتِمْ حَجَّهُ بِزِیَارَتِنَا لِأَنَّ ذَلِکَ مِنْ تَمَامِ الْحَج.» «زمانی که یکی از شما به حج مشرّف شد، حجّ خود را با زیارت ما، به پایان برساند. زیرا تمام (و کامل‌بودن) حج، در آن است.» و همچنین، امام صادق (ع) فرمودند: «أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ یَعْنِی بِتَمَامِهِمَا أَدَاءَهُمَا وَ اتِّقَاءَ مَا یَتَّقِی الْمُحْرِمُ فِیهِمَا.» «منظور از اتمام حج، انجام‌دادن اعمال آن و پرهیز از آن چیزی است که شخص محرم در حجّ و عمره، باید از آن پرهیز کند.» و حج را دو نوع «حج برای خداوند» و «حج برای مردم» تقسیم کرده و فرموده اند پاداش حج برای خداوند را پروردگار متعال و پاداش حج برای مردم را خود آن‌ها می‌دهند.

حج گزار باید در تمامی امور خود به پروردگار متعال توکل کند و در این میان، از هزینه و توشه سفر خود اطمینان داشته باشد و برای تأمین این هزینه باید بخشی از سود کار خود را کنار بگذارد تا در طول این سفر معنوی خود به سختی نیفتد.

دعا و نماز در حج

یکی از آداب حج این است که حج گزار به دعا و نیایش بپردازد و یاد خدا را فراموش نکند و روایات و توصیه‌هایی برای آن شده است؛ به طوری که امام ششم شیعیان، به حج گزاران توصیه کرده اند که ذکر فراوان به زبان جاری کنند و کم‌سخن بگویند.

هزینه سفر حج از راه مال حلال

نمازگزار باید از مال حلالی که کسب کرده است برای این سفر معنوی خود هزینه کند و پیش از این که عزم سفر حج کند باید حق الناس و دیونی که بر عهده دارد را ادا کندتا جایی که امام موسی کاظم (ع)، حج یکی از اصحاب خود را به دلیل این که حاجت و خواسته برادر مومن خود را برآورده نکرده بود غیر قابل قبول دانستند.

امام پنجم شیعیان فرموده اند که خداوند مهربان، حج و عمره‌ای که از راه مال حرام باشند را نمی‌پذیرند و روایتی وجود دارد که اگر حج گزار با مال حرام، حج خود را به جا آورد و لبیک گوید، با تعبیر «لا لبیک» و «لا سعدیک» پاسخ داده می‌شود؛ ولی اگر با مال حلال، حج خود را به جا آورد، با جملات «لبیک» و «سعدیک» پاسخ داده می‌شود.

حج گزار باید برای حج شتاب کند

یکی دیگر از آداب حج این است که حج گزار باید در حج گزاری خود شتاب و عجله کند که شاید دلیل آن بروز اتفاقاتی باشد که در جریان آمادگی برای این سفر معنوی به وجود می‌آیند.

نتراشیدن مو قبل از حج

یکی از آداب و مستحبات حج به ویژه برای مردان این است که آن‌ها قبل از حج، مو‌های خود را بلند نگه دارند تا جایی که در روایات، تراشیدن موها، از یک ماه قبل از حج یا از ده روز پس از شوال یا از آغاز ذی الحجه نهی شده است.

در برخی از روایات نیز، علاوه بر بر مو‌های سر، کوتاه کردن موی ریش مردان هم منع شده است و بر اساس این روایات، برخی از فقیهان، کوتاه کردن مو‌های سر را از آغاز ماه شوال تا پیش از حج مکروه دانسته اند.

پرهیز از گناه در حج

در آیه ۱۹۷ سوره مبارکه بقره آمده است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ» «حجّ (واجب) در ماه‌هایی معیّن است، پس هر که در این ماه‌ها حج می‌گزارد بایست آن‌چه میان زن و شوهر رواست ترک کند و کار ناروا (مانند دروغ و بدگویی) را ترک کند و مجادله نکند، و شما هر کار نیک کنید خدا بر آن آگاه است و توشه (تقوا برای راه آخرت) برگیرید که بهترین توشه این راه تقواست و از من پروا کنید ای صاحبان عقل.» که در این آیه مبارکه تأکید شده است که حج گزار باید از ارتکاب هرگونه گناه مثل دروغ، تفاخر، ناسزا و… دوری کند.

شروع حج از مکه به مدینه یا از مدینه به مکه

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که حضرت (ع)، آغاز سفر حج را از مدینه برتر دانسته اند و در حدیثی دیگر بیان شده است که به حج گزار اختیار داده شده است که خودش انتخاب کند که از مکه یا مدینه سفر خود را آغاز کند. دلیل این که عده‌ای از فقیهان شیعه، توصیه به آغاز سفر حج از مدینه کرده اند این است که مدینه محل احرام حضرت محمد (ص) بوده است. اما در این میان، برخی دیگر از فقیهان شیعه سفارش کرده اند که حج گزار سفر خود را از مکه شروع کند و سپس به مدینه برود.

اخلاق نیکو در حج

یکی دیگر از آداب حج، اخلاق نیکوست و امام رضا (ع)، حج گزاران را به فرو بردن خشم، کم سخن گفتن و پرهیز از مجادله سفارش کرده‌اند و امام صادق (ع) حج گزاران را به خلق و خوی نیک با همراهان خود در سفر حج توصیه کرده اند.

گفته شده است که حضرت محمد (ص)، در یکی از سفر‌های حج، افراد بداخلاق را از همراه شدن با کاروان نهی کرند.

شریک کردن دیگران در ثواب سفر حج

یکی از آدابی که برای حج برشمرده شده این است که حج گزار، افراد دیگر را در حج استحبابی یا اعمالی مثل طواف شریک کند. چون شریک کردن دیگران در حج یا در طواف مستحبی، علاوه بر پاداش حج کامل برای دیگران، دارای پاداش اضافه برای حج‌گزار به خاطر صله رحم او با خویشاوندانش است. حتی اگر این افراد هزار نفر یا بیشتر باشند یا حتی اگر در صورت فراموشی، در پایان حج، دیگران را در حج خود شریک کند.

سوغات سفر حج

یکی دیگر از آداب حج، خرید سوغات برای دیگران به ویژه خانواده و خویشاوندان است و در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که هدیه حج از هزینه حج دانسته شده است.

حتی گفته شده است که آوردن آب زمزم از سفر حج و هدیه دادن آن به دیگران مستحب است.

انجام دوباره حج

یکی از آداب حج این است که حج‌گزار پس از تمام کردن حج خود، عزم بازگشت داشته باشد و از خداوند مهربان طلب انجام دوباره حج کند و نداشتن چنین نیتی مکروه است.

در روایتی از حضرت محمد (ص) و امام صادق (ع) آمده است که عزم بر بازگشت به حج، سبب افزایش عمر حج گزار دانسته شده است و در احادیثی دیگر، نداشتن این نیت، سبب نزدیک شدن اجل و عذاب شمرده شده است.

وداع با کعبه

یکی از آداب حج که مستحب است وداع با کعبه پس از انجام اعمال حج و عمره و هنگام خروج از مکه است.