له هغو محدودیتونو چې د افغانستان پر نجونو زده کوونکو لګول شوي، تر درېو کلونو زیات وخت تېر شوی دی. دا محدودیتونه د ۱۴۰۱ کال د وري له درېیمې نېټې څخه پیل شول، کله چې د متوسطه او لیسه ښوونځیو دروازې وتړل شوې او په همدې کال د قوس میاشت کې ښځینه محصلانو ته هم د پوهنتونونو دروازې وتړل شوې. دا مهال میلیونونه افغان نجونې په چوپتیا کې خپلې راتلونکې له لاسه ورکوي؛ راتلونکې چې نړیوال یې یو ابتدايي انساني حق بولي. خو دا بندیزونه کومې پایلې لري؟ نړیواله ټولنه څه وایي؟ او د دې نسل راتلونکې به څنګه وي؟
درې کاله وروسته له بندېدو: افغانستان د نړی یوازینی هېواد چې نجونو ته یې رسمي زده کړه منع کړې
کله چې طالبان د ۲۰۲۱ کال په اګست کې د افغانستان کنټرول ترلاسه کړ، ژمنه یې وکړه چې د نجونو ښوونځي به تر هغه پرانیستل شي چې “مناسب اسلامي چوکاټ” رامنځته شي. خو د ۲۰۲۲ کال د مارچ ۲۳مه نېټه چې ټاکلې وه ښوونځي بېرته پرانیستل شي، طالبانو ناڅاپي د پرانیستو امر لغوه کړ.
د یونسکو د ۲۰۲۳ کال د راپور له مخې، نږدې ۱.۱ میلیونه نجونې د متوسطه او لیسه زده کړو څخه محرومې شوې دي.
په ۲۰۲۲ کال د دسمبر ۲۰مه، د طالبانو د لوړو زده کړو وزارت په یوه رسمي مکتوب کې د ښځو لپاره د پوهنتون زده کړې هم تر دویم امر پورې بندې اعلان کړې.
دا پرېکړې افغانستان د نړۍ یوازینی هېواد ګرځولی چې نجونو ته یې په پراخ ډول زده کړه ممنوعه کړې ده.
ټولنیزې او اقتصادي پایلې: له فقره تر د انساني ځواک خاموشېدو
هغه هېوادونه چې ښځې یې له زده کړې بېبرخې کړې، ښيي چې دا سیاستونه د لسیزو لپاره منفي اغېز لري. نړیوالو ادارو څو وارې خبرداری ورکړی چې د نجونو زده کړو بندول به لاندې پایلې ولري:
۱. د فقر او وابستګۍ دورې
د نړیوال بانک د ۲۰۲۳ کال راپور ښيي چې د طالبانو له واک ته رسېدو مخکې هم، د ښځو اقتصادي ګډون یوازې ۱۶ سلنه و؛ اوس چې زده کړو ته لاسرسی نشته، دا درصدیبه کښته شي. هغه ټولنه چې نیمایي وګړي یې له زده کړو بېبرخې وي، له فقره نهشي وتلی.
۲. د متخصصو کسانو کمښت
ښځینه ډاکټرانې، ښوونکې، نرسانې او نور مسلکي کسان، د افغانستان د عامه خدمتونو مهمه برخه وې. که اوسنی نسل تقاعد شي یا مهاجرت وکړي او نوی نسل ونهروزل شي، راتلونکي کې به له جدي متخصصینو سره مخ شو.
۳. رواني او ټولنیزې ستونزې
یونېسف په ۲۰۲۲ کال راپور کې له زده کړو محرومیت د رواني فشارونو، ټولنیزې انزوا او جبري ودونو له اصلي لاملونو ګڼلي. هغه کورنۍ چې خپلې لوڼې له زده کړو څخه بې برخې ویني، ډېر ځله یې ژر واده ته مجبوري کوي.
پټې او ښکاره هڅې د زده کړو د دوام لپاره: له پټو صنفونو تر آنلاین زده کړو
که څه هم محدودیتونه ډېر دي، خو خلک د زده کړو دوام ته دوام ورکړی دی:
۱. پټ صنفونه په کورونو کې
په کابل، هرات، مزار او بلخ ښارونو کې ځینې نارینه او ښځینه ښوونکي ځانګړي، خصوصي یا نیمهپټ صنفونه جوړوي. دا صنفونه د رسمي ملاتړ پرته، تر نیول کېدو یا بندېدو د خطر لاندې پرمخ وړل کېږي.
۲. آنلاین زده کړې؛ یوه سخته خو پراخېدونکې لاره
سره له دې چې انټرنټي محدودیتونه او د ډاټا لوړ لګښتونه ستونزه جوړوي، مجازي دورې د زده کړو لاسي حل ګرځې شوې دي؛ له کورسونو، ګوګل میټ، یا نړیوالو تعلیمي شبکو څخه استفاده کېږي. خو دا چې ډېری کورنۍ موبایل یا کمپیوټر ته لاسرسی نه لري، دا یوه لویه خنډ ګرځېدلې.
۳. نړیوالې ادارې فعالتونه
یونسکو په ۲۰۲۳ کال کې ځانګړی پروګرام پيل کړ چې بېتعلیمه نجونې پرې ملاتړ شي. دا پروګرامونه شامل دي:
– د ابتداییو زده کړو بستهجات
– د مهارتونو زده کړي کورسونه
– او آنلاین پروګرامونو ته ملاتړ
خو دا طرحې د منظمو، اوږدمهاله زده کړو بدیل نهشي کیدای.
د طالبانو موقف: “ځنډوالی”، “اصلاح” او که “دایمي بندیز”؟
په تېرو درېو کلونو کې د طالبانو چارواکو متفاوت دریځونه ښودلي:
ذبیحالله مجاهد، د طالبانو ویاند، څو وارې ویلي چې محدودیتونه “موقتي” دي او تر هغه به دوام وکړي چې “مناسب شرعي او کلتوري چاپیریال” رامنځته شي.
شیخ حبیبالرحمن حقاني، د طالبانو د تعلیم شورا رئیس، په ۲۰۲۳ کال کې وویل چې “د تعلیمي نصاب بدلون” حتمي دی ترڅو د ښوونځیو محتویات له “اسلامي ارزښتونو” سره برابر شي.
خو ځينې سیمهییز قوماندانان ښکار کړي چې د نجونو تعلیم “نامناسب” ګڼي.
د دې اختلافونو ښکارندویي کوي چې طالبان لاهم د نجونو تعلیم په اړه داخلي توافق ته نهدي رسېدلي، او دا ابهام د راتلونکي پلان جوړونه لا سخت کړي ده.
د نړیوالې ټولنې غبرګون: پراخ غندنه خو بېاغېز وسایل
نړیوالو بنسټونو، لکه ملګري ملتونه، اروپايي ټولنه، اسلامي همکاریو سازمان (OIC) او بېلابېلو حکومتونو، له طالبانو غوښتي چې د زده کړو محدودیتونه ختم کړي.
انتونیو ګوترش، د ملګرو ملتونو سرمنشي، دا پرېکړه د ۲۱مې پېړۍ تر ټولو ستر د ښځو د حق نقض بللی دی.
ملګرو ملتونو له طالبانو غوښتي چې ژر تر ژره د نجونو تعلیم بېرته پيل کړي؛ خو تر اوسه پیاوړی اجرایوي میکانیزم یا د فشار اغېزناک ابزار نشته چې د پالیسیو بدلون رامینځته کړي.
د سیمې هېوادونو، سره له لفظي انتقادونو، خو ځینې محدود امنیتي او اقتصادي دلایلو ته په پام محتاط دریځ غوره کړی.
راتلونکې: آیا د ښوونځیو د بیا پرانیستو هیله شته؟
سره له پراخې ناامېدۍ، خو ځینې نښې د مثبت بدلون هیله زېږوي:
۱. داخلي فشارونه
په افغانستان کې ډېر علماء، مدني فعالان، کاروباري کسان، او حتی ځینې طالبان پدې باور دي چې د ښوونځیو بندښت ملي ستراتیژیک زیان لري. په ۲۰۲۲ او ۲۰۲۳ کلونو کې، له بېلابېلو ولایتونو د دیني عالمانو له خوا پرانیستې لیکونه خپاره شول چې د ښوونځیو خلاصون غوښتنه یې کوله.
۲. بهرني فشارونه
افغانستان د بشري مرستو ترلاسه کولو او له نړیوال اقتصاد سره د تعامل لپاره اړ دی چې د نړۍ غوښتنو ته ځواب ووایي. قطر، ازبکستان، او اندونیزیا هڅه کړې چې د ښځو د حقونو په اړه منځګړیتوب وکړي.
۳. احتمالي سناریوګانې
نړیوال شنونکي درې احتمالي سناریوګانې ګڼي:
– محدود او تر نظارت لاندې خلاصون – لکه ځانګړي ښوونځي یوازې د نجونو لپاره، خو له سختو محدودیتونو سره.
– تدریجي او مشروط خلاصون – چې د نصاب تغییر او د جنسیت بشپړ تفکیک پکې شامل وي.
– روان حالت دوام – که داخلي اختلافات او نړیوال فشار ضعیف پاتې شي.
دا مهال، دویم سناریو تر ټولو ممکنه ګڼل کېږي.
پایله: یو نسل چې راتلونکی یې د سیاستونو قرباني شوی
د نجونو د تعلیم بندیز نه یوازې د میلیونونو ماشومانو او ځوانانو ابتدایي حق تر پښو لاندې کړی، بلکې د هېواد اقتصادي، ټولنیز او سیاسي راتلونکی هم له جدي بحران سره مخ کړی. تعلیم د پرمختګ ستنه ده، او داسې هېواد چې نیم ولس ترې محروم شي، اوږدمهاله شاتګ ته ځان ورباسي.
د افغان نجونو د تعلیم برخلیک، د نړیوالو لپاره هم یو ازموینه ده؛ نړۍ باید پریکړه وکړي چې د ۲۱مې پېړۍ تر ټولو ستر تعلیمي محرومیت په وړاندې به یوازې نندارې ته کښېني، او که د بدلون لپاره عملي ګام پورته کوي.
✍🏻 سید مصطفی موسوی
